H Σφίγγα και ο καθαρισμός της

"...Ανάμεσα στα προταγμένα μπροστινά πόδια υπάρχει μια μεγάλη πλάκα από κόκκινο γρανίτη, η οποία φέρει επιγραφή που καταγράφει ένα όνειρο του Τούθμωση του Δ΄ της 18ης δυναστείας πριν την ενθρόνισή του. Σύμφωνα με αυτή την επιγραφή, ο πρίγκιπας, ενώ κυνηγούσε, αποφάσισε να αναπαυτεί το μεσημέρι στη σκιά της Σφίγγας. Κατά τη διάρκεια του ύπνου η Σφίγγα, η οποία εκείνη την εποχή θεωρείτο ενσάρκωση του θεού Ήλιου του υποσχέθηκε το Διπλό Στέμμα της Αιγύπτου αν απομάκρυνε την άμμο που είχε σκεπάσει σχεδόν ολόκληρο το σώμα της. Δυστυχώς, το τελευταίο μέρος της επιγραφής έχει εκτεθεί σε τέτοιο βαθμό στη διαβρωτική επίδραση του ανέμου ώστε δεν μπορεί να αναγνωσθεί, αλλά πρέπει να υποθέσουμε ότι είχε σχέση με το πώς εκπληρώθηκε η επιθυμία του θεού και πώς ανταμείφθηκε τελικά ο πρίγκιπας με το Στέμμα των Δύο Χωρών. Εκτός από τον καθαρισμό της άμμου, ο Τούθμωσης Δ΄μπορεί να επισκεύασε κατεστραμμένα μέρη του σώματος τοποθετώντας ένθετες μικρές πέτρες από ασβεστόλιθο -μια επιχείρηση που επαναλήφθηκε κατά τη Ρωμαική εποχή, όταν η άμμος αφαιρέθηκε για άλλη μια φορά και ανεγέρθηκε ένας βωμόςμπροστά από το άγαλμα.

Ο καθαρισμός της Σφίγγας από την άμμο ήταν αναμφίβολα μια τακτική ανάγκη και πιθανόν υπήρξαν εκτεταμένες περίοδοι, κατά τις οποίες αυτή ήταν σχεδόν, αν όχι ολοκληρωτικά, θαμμένη στην άμμο που μετέφεραν οι αμμοθύελλες. Ίσως για αυτό το λόγο δεν αναφέρεται από τους κλασικούς συγγραφείς Ηρόδοτο, Διόδωρο και Στράβωνα. Μια στήλη στο Βρετανικό Μουσείο αναφέρει ότι καθαρίστηκε από την άμμο την εποχή του Νέρωνα (54-68 μ.Χ.), όταν ο Κλαύδιος Βάλβιλος ήταν έπαρχος της Αιγύπτου. Σχέδια που έγιναν τον τελευταίο αιώνα δείχνουν μεγάλες σχισμές στο κεφάλι και το κάλυμμά του και βαθιά ρήγματα στο λαιμό εξαιτίας της διάβρωσης από την άμμο. Η διάσωσή της μέχρι τις μέρες μας, παρά την ιδιαίτερη ευπάθειά της πρέπει να οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στο ότι παρέμενε θαμμένηγια μεγάλα διαστήματα".

Απόσπασμα από I.E.S. Edwards, Οι πυραμίδες της Αιγύπτου, Eκδόσεις Οδυσσέας-Φόρμιγξ [Μεταφραστής Δημήτρης Παπαγεωργίου], Αθήνα 2002, σελ. 149.

Θεόφιλος Γκωτιέ, Η ιστορία της μούμιας.

Ατμόπλοιο στο Νείλο, τέλος 19ου αιώνα.



David Roberts, Καρνάκ.


"Προαισθάνομαι πως θα βρούμε ασύλητο τάφο στην κοιλάδα του Μπιμπάν ελ Μολούκ, έλεγε σε ένα νεαρό Άγγλο με υπεροπτικό παρουσιαστικό, ένα άτομο πολύ πιο ταπεινό στην όψη, ενώ σκούπιζε με ένα μεγάλο μαντίλι με μπλε καρεδάκια το φαλακρό του κεφάλι που γυάλιζε από τον ιδρώτα, λες και ήταν πλασμένο από πορώδη άργιλο και το είχαν γεμίσει νερό, σαν να ήταν νεροκάνατο από τις Θήβες.

-Είθε να σας ακούσει ο Όσιρις, απάντησε στο Γερμανό δόκτορα ο νεαρός λόρδος, αυτή την επίκληση μπορούμε να λάβουμε το θάρρος να την κάνουμε, εδώ, απέναντι στην αρχαία μεγάλη Διόσπολη, αλλά έχουμε κιόλας απογοητευτεί πάμπολλες φορές. Παντού, μας είχαν προφτάσει οι κυνηγοί θησαυρών.

-Έναν τάφο, που να μην τον έχουν ανασκάψει ούτε οι Ποιμενικοί Βασιλείς, ούτε οι Μήδοι του Καμβύση, ούτε οι Έλληνες, ούτε οι Ρωμαίοι, ούτε οι Άραβες, που θα μας χαρίσει τα άθικτα πλούτη του και το παρθένο μυστήριό του, συνέχισε ο ιδρωμένος λόγιος, με έναν ενθουσιασμό που έκανε τα μάτια του να λάμπουν πίσω από τα μπλε τζάμια των γυαλιών του.

-Και περί του οποίου θα δημοσιεύσετε μια περισπούδαστη διατριβή, που θα σας χαρίσει στην επιστήμη μια θέση δίπλα στους Σαμπολιόν, στους Ροσελίνι, στους Γουίλκινσον, τους Λέψιους και τους Μπελζόνι, είπε ο νεαρός λόρδος.

-Θα σας την αφιερώσω, μιλόρδε, θα σας την αφιερώσω γιατί δίχως εσάς, που μου φερθήκατε με βασιλική γενναιοδωρία δε θα είχα μπορέσει να επιβεβαιώσω τις θεωρίες μου βλέποντας τα ίδια τα μνημεία, και θα πέθαινα στη μικρή μου πόλη στη Γερμανία δίχως να έχω ατενίσει τα θαύματα τούτης της αρχαίας γης, απάντησε συγκινημένος ο σοφός.

Αυτή η συζήτηση γινόταν κοντά στο Νείλο, στην είσοδο της κοιλάδας του Μπιμπάν ελ-Μολούκ, ανάμεσα στο λόρδο Εβανταίηλ, που ίππευε ένα αραβικό άτι, και το δόκτορα Ρούμφιους, κουρνιασμένο δίχως τόσο μεγάλες αξιώσεις πάνω σε ένα γάιδαρο, που τα ισχνά του καπούλια τα ράβδιζε ένας φελλάχος. Η μικρή λέμβος, που είχε μεταφέρει ως εδώ τους δύο ταξιδιώτες και θα τους χρησίμευε ως κατάλυμα κατά την παραμονή τους, ήταν δεμένη στην άλλη πλευρά του Νείλου, μπροστά στο χωριό Λούξορ, με ανεβασμένα τα κουπιά και τα μεγάλα τριγωνικά πανιά της μαζεμένα και δεμένα στις αντένες."


Απόσπασμα από Θεόφιλος Γκωτιέ, Η ιστορία της μούμιας, Εκδόσεις Καλέντης [Μεταφραστής Πάρις Μπουρλάκης], Αθήνα 1990, σελ. 9-10.

O OΡΙΕΝΤΑΛΙΣΜΟΣ ΣΗΜΕΡΑ [Τον 19ο αιώνα]

...Παρόλες τους τις διαφορές, οι Βρετανοί και οι Γάλλοι έβλεπαν την Ανατολή σαν μια γεωγραφική -και πολιτισμική, πολιτική, δημογραφική, οικονομική και ιστορική- οντότητα πάνω στο πεπρωμένο της οποίας πίστευαν ότι είχαν οι ίδιοι μια παραδοσιακή δικαιοδοσία. Η Ανατολή δεν ήταν για αυτούς μια ξαφνική ανακάλυψη, ούτε μια απλή ιστορική σύμπτωση, αλλά μια περιοχή στα ανατολικά της Ευρώπης της οποίας η θεμελιώδης αξία προσδιοριζόταν πάντοτε με τους όρους της Ευρώπης, και πιο συγκεκριμένα με όρους που αξίωναν για λογαριασμό της Ευρώπης -της ευρωπαικής επιστήμης, λογιοσύνης, κατανόησης και διεύθυνσης- τη δόξα του ότι έκανε την Ανατολή εκείνο που ήταν σήμερα. Και αυτό ήταν το κατόρθωμα -αθέλητο ή όχι δεν μας ενδιαφέρει εδώ- του σύγχρονου Οριενταλισμού.

Υπήρχαν δύο βασικές μέθοδοι με τις οποίες ο Οριενταλισμός παρέδωσε την Ανατολή στη Δύση στις αρχές του εικοστού αιώνα. Μία ήταν μέσα από την ικανότητα διάδοσης των σύγχρονων γνώσεων, τους διάχυτους μηχανισμούς των εγκυκλοπαιδικών επαγγελμάτων, τα πανεπιστήμια, τις επαγγελματικές εταιρείες, τους εξερευνητικούς και γεωγραφικούς οργανισμούς, την εκδοτική βιομηχανία...

Η δεύτερη μέθοδος με την οποία ο Οριενταλισμός παρέδωσε την Ανατολή στη Δύση ήταν το αποτέλεσμα μιας σημαντικής σύγκλισης. Επί δεκαετίες οι Οριενταλιστές μιλούσαν για την Ανατολή, μετέφραζαν κείμενα, ερμήνευαν πολιτισμούς, θρησκείες, δυναστείες, κουλτούρες, νοοτροπίες -ως ακαδημαικά αντικείμενα, αποκρυμμένα από την Ευρώπη χάρη στην ασυναγώνιστη παραξενιά τους. Ο Οριενταλιστής ήταν ένας ειδικός, όπως ο Ρενάν ή ο Lane, η δουλειά του οποίου στην κοινωνία ήταν να ερμηνεύει την Ανατολή για τους συμπατριώτες του...Όμως ο Ανατολιστής παρέμενε έξω από την Ανατολή...

Απόσπασμα από Edward W. Said, Οριενταλισμός, Εκδόσεις Νεφέλη [Μεταφραστής: Φώτης Τερζάκης], Αθήνα 1996, σελ. 267-268.

Περασμένα ξεχασμένα

Δεν υπάρχει μέρος στην Αίγυπτο το οποίο να συγκεντρώνει τόσους διανοούμενους που ασχολούνται με τα μνημεία των φαραώ όσο η συνοικία Χουσείν. Όμως οι αρχαιολογικές ανασκαφές έχουν δείξει πως υπήρξε ένα τέτοιο μέρος κατά την ελληνιστική περίοδο, μπροστά από τη Σφίγγα, όπου συνηθίζονταν οι γιορτές και οι εκδηλώσεις. Σήμερα, η εποχή των φαραώ δεν αποτελεί πλέον το κέντρο ενδιαφέρονρος στις αιγυπτιακές γιορτές, ούτε το κύριο θέμα έμπνευσης των διανοουμένων. Ακόμα και ο Ναγκίμπ Μαχφούζ, που άρχισε την καριέρα του μεταφράζοντας μια μικρή ιστορία της αρχαίας Αιγύπτου και κάνα-δυο μυθιστορήματα που εμπνέονταν από την εποχή των φαραώ, γρήγορα εστίασε το κέντρο βάρους των μυθιστορημάτων του στη συνοικία Χουσείν. Τα πρώτα του μυθιστορήματα έχουν ως επί το πλείστον ξεχαστεί. Μετά την κατασκευή του φράγματος του Ασουάν, ο εορτασμός των πλημμυρών του Νείλου, ο οποίος θεωρείται συνέχεια ενός εθίμου της εποχής των φαραώ, δεν αποτελεί πλέον επίκεντρο των εορτασμών. Επίσης αξιοσημείωτο είναι και το ότι οι Αιγύπτιοι δεν επισκέπτονται τις πυραμίδες παρά μόνο σπάνια, σε σχολικές εκδρομές ή εν είδει απόδρασης από το Κάιρο, κάτι που κάνουν συνήθως ερωτευμένα ζευγάρια. Οι πυραμίδες αποτελούν επίσης τόπο αναψυχής κατά τη διάρκεια των εορτών. Κατά περίεργο τρόπο, πολλοί κάτοικοι του Καίρου σπάνια επισκέπτονται τις πυραμίδες ή το Αιγυπτιακό Μουσείο. Στην Αίγυπτο, η γνώση για το αιγυπτιακό παρελθόν της εποχής των φαραώ μεταδίδεται γενικώς μέσω του σχολείου, και όχι του σπιτιού. Αντίθετα, η ισλαμική κληρονομιά αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της ανατροφής ενός παιδιού.

Απόσπασμα από Fekri A. Hassan, Εθνική ταυτότητα στην Αίγυπτο, Lynn Meskell (επιμ.), Η αρχαιολογία στο στόχαστρο, Εκδόσεις Κριτική, σελ. 285-286.

Καλό φθινόπωρο!

Μετά από μια μεγάλη περίοδο υποχρεωτικής αποχής λόγω φόρτου εργασίας, επανερχόμαστε και ανανεώνουμε τις ευχές μας για μια ακαδημαική, σχολική χρονιά με υγεία και αγάπη. Ένα αγαπημένο θέμα, αυτό της γοητευτικής και μυστηριώδους βασίλισσας Κλεοπάτρας, θα μας κρατήσει συντροφιά. Καλή ανάγνωση και σας ευχαριστούμε για την υπομονή σας!

Στο εξής η ανάρτηση των δημοσιεύσεων θα γίνεται πιστά κάθε Δευτέρα.

ΚΛΕΟΠΑΤΡΑ

Μερικά νομίσματα, που δείχνουν το προφίλ της βασίλισσας, και μια προτομή μέτριας ποιότητας, που φυλάγεται στο Βρετανικό Μουσείο, αυτά είναι τα μόνα, σχετικά με τα χαρακτηριστικά της, δεδομένα. Αγνοούμε το χρώμα των ματιών της και των μαλλιών της και κανείς δε θα μπορούσε να βεβαιώσει πως το δέρμα της ήταν λευκό αλαβάστρινο, όπως των συμπατριωτών της Μακεδόνων, ή ελαιώδες, όπως είναι των περισσότερων Ελλήνων. Το κάλλος της δεν έχει αναμφισβήτητα πιστοποιηθεί τουλάχιστον ως προς τη σαγηνευτική του δύναμη. Όπως κι αν είναι, επειδή, από όσα γνωρίζουμε, ούτε σταγόνα ανατολίτικου αίματος δεν κυλούσε στις φλέβες της, θα πρέπει να της αποδώσουμε έναν τύπο Ελληνίδας Μακεδόνισσας. Θα κάναμε λάθος αν την φανταζόμαστε να έχει χρώμα Αιγυπτιώτισσας ελαφρά μελαχρινής, μάτια ανατολίτικα γεμάτα ρέμβη, με σκοτεινές κόρες και με βαριά βλέφαρα, μαλλιά μαύρα και μεταξωτά. Δεν φθάνουμε, βέβαια, στο σημείο να πούμε πως ήταν ξανθιά και γαλανομάτα, μολονότι ο τύπος αυτός πλεονάζει στη μακεδονική φυλή και συναντάται συχνά στους διάφορους λαούς της Ανατολικής Μεσογείου, την παραδεχόμαστε όμως μελαχρινή, στηριζόμενοι στο νόμο των πιθανοτήτων.
Τα χαρακτηριστικά του προσώπου της ήταν τονισμένα και έδιναν μια γενική εντύπωση σπάνιας λεπτότητας: μύτη γρυπή και προτεταμένη, με ρουθούνια νευρώδη και λεπτοκαμωμένα, στόμα εξαίσιο με χείλη θαυμάσια χαραγμένα, μάτια μεγάλα και καλοβαλμένα, φρύδια κοντυλογραμμένα. Το περίγραμμα των παρειών και του σαγονιού, με μια χαριτωμένη καμπύλη, έκλεινε αυτό το καθαρό σύνολο.
Η ομορφιά της λέει ο Πλούταρχος δεν ήταν καθαυτό ασύγκριτη, ούτε και τέτοια, ώστε να εντυπωσιάζει όσους την πλησίαζαν και προσθέτει πως η Οκταβία, που κατόπιν έγινε σύζυγος του Αντώνιου, ήταν ωραιότερη από εκείνη. Παραδεχόταν όμως πως η Κλεοπάτρα διέθετε μια χάρη και έναν έντονο μαγνητισμό, χωρίς πάνω σε αυτό να διαψευστεί από κανένα δια μέσου των αιώνων. «Σαγηνευόταν κανείς να την ακούει και να την βλέπει», λέει ο Δίων ο Κάσσιος, και ήταν ικανή να κατακτήσει τις πιο αδάμαστες από τον έρωτα καρδιές, ακόμα και εκείνες που είχαν παγώσει από τα χρόνια…Λέγεται ότι η φωνή της, με τις τέλειες διακυμάνσεις της, συναρπαστική πάντα και πειστική, ήταν το πιο ισχυρό όπλο της.

Η φαρέτρα του διαβόλου, μέσ’απ’τη μορφή της,
Ξεπηδάει φαρμακωμένη με μιαν όμορφη φωνή.

λέει ο Μπάυρον, και το δηκτικό τούτο δώρο της φύσης έμελλε να υπηρετήσει θαυματουργά την Κλεοπάτρα, σε όλη της τη ζωή.

Απόσπασμα από
Άρτουρ Βαιγκάλ, Κλεοπάτρα, Εκδοτικός Οργανισμός Πάπυρος, 1996, Μεταφραστής: Κώστας Θεοφάνους, σελ. 13-14.

Αthanasi, Giovanni d´ (1798-1854)

Greek excavator and collector. He was born in 1798, the son of a Greek merchant of Lemnos who afterwards settled in Cairo. Athanasi joined him in Egypt in 1809 and while still a boy in 1813 entered the service of Colonel Ernest Missett, British Consul General, on whose retirement, in 1815, he became servant to Henry Salt. He excavated at Thebes for Salt, 1817-27, helping him build up his collection, and afterwards on his own account and for Consul Barker. He sold many important antiquities and brought to England a large collection (some of which were engraved by Visconti), which was sold at Sotheby´s 5 March 1836 and 13-20 March 1837. Athanasi, or d´Athanasi (properly Ioannes Athanasiou), was well known to all travellers in Egypt as Yanni, and he is frequently mentioned in diaries and travel books between 1817 and 1835. He had a house at Qurna, just above tomb No. 52. The residue of his collection was sold at Sotheby´s 17 July 1845. He settled in London by the winter of 1849-50 in an attempt to set himself up as a picture-dealer. His speculations failed and left him in great financial distress and he wrote to many of his former colleagues for assistance. Wilkinson and particularly Robert Hay provided for his support. He died in a boarding house in London, 19 Dec. 1854.

Λήμμα από Μ.L. Bierbrier, Who was Who in Egyptology, Third revised Edition, London 1995, σελ. 21.

Θα επιτραπεί η είσοδος στην πυραμίδα του Σνεφρού!

Egypt to open "bent" pyramid to the public

CAIRO (Reuters) - Egypt will open its "bent" pyramid to the public within months, followed by two other pyramids within a year, Egypt's chief archaeologist said on Monday.
At present, tourists can see the pyramids but are not allowed to enter them.
The "bent" pyramid, so named because of its sloping upper half, was built around 4,600 years ago by the pharaoh Snefru. It is believed concerns over the structure's stability led to the change in the slope halfway through construction.

"The bent pyramid, maybe within one month or two, will be open for the first time to the public," Zahi Hawass told reporters, announcing a $3-million community development project for the area.
"The Amenemhat III and Sesostris II pyramids will be opened within one year from now."
Both the Amenemhat III pyramid, known as the black pyramid, and the Sesostris II pyramid are in an advanced state of decay and have lost much of their pyramid shape.

(Reporting by Sara A. Topol; Editing by Janet Lawrence)

O τάφος του Νεμπαμούν στο Βρετανικό Μουσείο

The Tomb-chapel of Nebamun: Ancient Egyptian life and death (Room 61)

The Michael Cohen Gallery1400 – 1300 BC

The British Museum acquired 11 wall-paintings from the tomb-chapel of a wealthy Egyptian official called Nebamun in the 1820s. Dating from about 1350 BC, they are some of the most famous works of art from Ancient Egypt.
Following a ten-year period of conservation and research, the paintings are now on display together for the first time. They give the impression of the walls of colour that would have been experienced by the ancient visitors to the tomb-chapel.
Objects dating from the same time period and a 3D animation of the tomb-chapel will help to set the tomb-chapel in context and allow visitors to experience how the finished tomb would have looked.

Για να δείτε την τρισδιάστατη εικόνα και να περιηγηθείτε ψηφιακά στον αρχαίο τάφο:

www.britishmuseum.org/explore/galleries/ancient_egypt/room_61_tomb_chapel_nebamun/nebamun_animation.aspx

ΝΕΑ - Ανακάλυψη εκ νέου χαμένου τάφου από το 1880

CAIRO (Reuters) - Belgian archaeologists have rediscovered an ancient Egyptian tomb that had been lost for decades under sand, Egyptian Culture Minister Farouk Hosni said on Sunday.
In 1880 Swedish Egyptologist Karl Piehl uncovered the tomb of Amenhotep, the deputy seal-bearer of the Pharaoh King Tuthmosis III, in the city of Luxor, about 600 km (375 miles) to the south of the capital Cairo.
"It later disappeared under the sand and archaeologists kept looking for it to no avail until it was found by the Belgian expedition," a statement from the Supreme Council of Antiquities quoted Hosni as saying.
Tuthmosis III of the 18th Dynasty ruled Egypt between 1504-1452 BC. Egypt's chief archaeologist Zahi Hawass said the tomb consists of an enclosure and a large hall divided into two parts by six columns. Part of the northern side of the hall had been destroyed a long time ago, he added.
Laurent Bavay, the head of the Belgian team, said most of the inscriptions on the walls of the tomb were damaged, a sign that the place had probably been robbed in the early 19th century, the statement quoted him as saying.
(Writing by Alaa Shahine; Editing by Matthew Jones)

Για φωτογραφίες της ανακάλυψης βλ.
http://www.stern.de/wissenschaft/mensch//:%C4gypten-Verlorenes-Grab/656316.html

ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ - Θηλασμός, μπιμπερό, μωρουδιακά

Η διατροφή του παιδιoύ σε μικρή ηλικία ήταν στην αρμοδιότητα της μητέρας του, που το θήλαζε ως τα τρία του χρόνια. Για το παιδί αυτό αποτελεί εγγύηση μιας κατάλληλης τροφής και για τη μητέρα ένα αντισυλληπτικό μέσο, του οποίου η αποτελεσματικότητα σημειώνεται ήδη από παλαιοτάτων χρόνων. Για να δώσει το στήθος της, η μητέρα κάθεται καταγής, παίρνει το μικρό στα γόνατά της, χωρίς να φοβάται ότι ο κόσμος τη βλέπει. Ακόμα και η πριγκίπισσα Σεμπεκνάχτ (12η δυναστεία, περί το 1950 π.Χ.) δέχεται να την απεικονίσουν έτσι σε ένα ανάγλυφο. Πάμπολλα αγαλματίδια δείχνουν μια μητέρα που σφιχταγκαλιάζει το μικρό της στο στήθος της, εκφράζοντας έτσι την ίδια την εικόνα της γονιμότητας και μιας ορισμένης μορφής γυναικείου ιδεώδους. Για την έξοδό της από το σπίτι, η νεαρή μητέρα κρατούσε το μωρό της καβάλα στους γοφούς της και το συγκρατούσε με ένα πορτ-μπεμπέ, φτιαγμένο με ένα πλεχτό σάλι. Είχε έτσι τα χέρια ελεύθερα και μπορούσε να επιστρέψει στη δουλειά, στα χωράφια λόγου χάριν, λίγο καιρό μετά τον τοκετό.
Ένα από τα πιο διαδεδομένα και τα πλέον εκτιμώμενα γυναικεία επαγγέλματα ήταν το επάγγελμα της τροφού. Στα εύπορα κοινωνικά στρώματα, συνηθιζόταν να εμπιστεύεται η μητέρα τον θηλασμό του μωρού της σε μια τροφό που αναλάμβανε να ασχοληθεί με το παιδί ως την ηλικία των τριών ετών. Σε αντάλλαγμα του γάλακτος που προσφέρει και των φροντίδων που υποχρεώνεται να παράσχει, η τροφός στεγάζεται και διατρέφεται από την οικογένεια, η οποία μπορεί έτσι και να ελέγχει αν το παιδί είναι καλά στη υγεία του. Αντί θηλάστρων, οι Αιγύπτιες χρησιμοποιούσαν μμικρά κύπελλα από τερρακόττα με επίμηκες ράμφος, που μερικά δείγματά τους βρέθηκαν σε τάφους παιδιών.
Τα μωρουδιακά ήταν ανύπαρκτα, αν πιστέψουμε τα ανάγλυφα και τα γλυπτά, όπου δεσπόζει η γύμνια ως ένδειξη της πρώτης νεότητος. Αρχίζουν να ντύνονται με την εφηβεία, αν και δεν είναι σπάνιο να δούμε νεαρά κορίτσια με το ήδη σχηματισμένο στήθος να παίζουν γυμνές με τα άλα παιδιά. Ωστόσο, μπορούμε να αναρωτηθούμε αν η γύμνια του παιδιού δεν ήταν μάλλον μια καλλιτεχνική σύμβαση η οποία επέτρεπε να ξεχωρίζουν αμέσως στις αναπαραστάσεις τα νεαρότερα παιδιά από τα πιο ηλικιωμένα, ενώ στην πραγματικότητα συνέβαινε αλλιώς. Διότι τα χειμωνιάτικα βράδια ήταν, μερικές φορές, παγερά, και δυσκολευόμαστε να φαντασθούμε ότι οι Αιγύπτιοι γονείς άφηναν τα παιδιά τους χωρίς ρούχα. Στον τάφο μιας νέας κοπέλας, που ανακαλύφθηκε το 1982 στη Σακκάρα (11η δυναστεία, περί το 2100 π.Χ.), οι αρχαιολόγοι έφεραν στο φως το εμπρός μέρος ενός μικρού φορέματος με ντεκολτέ σε σχήμα V, που έδενε στο λαιμό με ένα κορδόνι, και που προοριζόταν να ντύνει το παιδί στο υπερπέραν. Σποραδικά, οι ανασκαφές έχουν ξεθάψει κουρέλια από παιδικά ρούχα, που μας αποδεικνύουν ότι τα παιδιά δεν ήταν πάντα τόσο γυμνά όσο μας αφήνουν να πιστέψουμε τα ανάγλυφα.

Απόσπασμα από Guillemette Andreu, Η καθημερινή ζωή στην Αίγυπτο τον καιρό των πυραμίδων, 3η χιλιετία π.Χ., Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα 2000, σελ. 118-119. [Μεταφραστής: Γιώργος Σπανός]

Πρόσκληση σε εκδήλωση!

H Αιγυπτιακή Ορχήστρα Δωματίου ΑL NOUR WAL AMAL (ΦΩΣ ΚΑΙ ΕΛΠΙΔΑ) είναι η μοναδική ορχήστρα στον κόσμο που αποτελείται εξολοκλήρου από τυφλές ερμηνεύτριες και περιλαμβάνει έγχορδα, πνευστά, χάλκινα και κρουστά όργανα. Ερμηνεύει έργα δυτικών κλασικών συνθετών -Mozart, Beethoven, Bizet, Raven, Verdi, Katchsturian, Weber, Tchaikovsky κ.ά.- όπως και έργα αντολικής μουσικής - Abu Bakr, Khairat, Gamal Abdel Rehim, El Sonbaty κ.ά.
Η ορχήστρα άρχισε να ταξιδεύει στο εξωτερικό το 1988 και μέχρι σήμερα έχει παίξει στις 5 ηπείρους και σε 17 χώρες κερδίζοντας την αγάπη και το θαυμασμό του κοινού.
Η ορχήστρα ξεκίνησε από το Σύλλογο Al Nour Wal Amal Association που ιδρύθηκε το 1954 από μια ομάδα εθελοντών γυναικών, ως το πρώτο κέντρο στο Κάιρο για την εκπαίδευση, την επαγγελματική κατάρτιση και ενσωμάτωση τυφλών κοριτσιών στην κοινωνία. Αρχικά αποτελείτο από 15 κορίτσια αλλά με τα χρόνια εξελίχθηκε στη σημερινή ορχήστρα με 36 μουσικούς και είναι το πιο διάσημο κομμάτι του συλλόγου Al Nour Wal Amal. Με την ορχήστρα έχουν συνεργαστεί πολλοί μαέστροι ενώ σήμερα διευθύνεται από τον Δρ. Aly Osman.

Tα έσοδα των εισιτηρίων θα διατεθούν για τους σκοπούς των Special Olympics Ελλάς.
Συντονισμός: Αναστασία Μηλοπούλου.

Σάββατο 14 και Κυριακή 15 Μαρτίου 2009 στις 20:30 στο Κέντρο Τεχνών ΑCS Γαρυττού 53, όρια Αγίας Παρασκευής και Χαλανδρίου

Αιγυπτιακή Ορχήστρα Δωματίου
Al Nour Wal Amal

Συγκλονιστική αρχαιολογική ανακάλυψη νότια του Λούξορ!

Egyptian archaeologists uncover ancient statues in Luxor

www.chinaview.cn 2009-02-19 07:25:34

CAIRO, Feb. 18 (Xinhua) -- Egyptian archaeologists on Wednesday uncovered a statue of pharaoh and a bust of the famous woman pharaoh Hatshepsut in the southern city of Luxor, the state MENA news agency reported.
The three-meter Amenhotep statue was "dug out with only one damage in the nose and one in the teeth," said Moustafa el-Waziri, director of the archaeological mission, adding that more antiques would be unearthed in the future.
Amenhotep III, or Amenophis III, was the ninth pharaoh of the eighteenth dynasty of ancient Egypt. He ruled the country from 1411 B.C. to 1375 B.C. after his father Thutmose IV died.
Hatshepsut, or Hatchepsut, generally regarded as one of the most successful pharaohs, was the fifth monarch of the eighteen dynasty which dates back to 15th century B.C.
Being a woman, she wore a false beard to reinforce her authority while acting as the regent of her son, Thutmose III.
Editor: Yang Lina

Μεταφορά είδησης από κινεζικό ειδησεογραφικό πρακτορείο
http://news.xinhuanet.com:80/english/2009-02/19/content

Η αποκρυπτογράφηση των ιερογλυφικών, J.-F. Champollion.

Γνωρίζουμε από μία ανέκδοτη επιστολή της 24 Σεπτεμβρίου 1820 -που φυλάσσεται σήμερα στη Βιβλιοθήκη της Ακαδημίας της Λυών- ότι ο Champollion ήξερε ότι ο πληθυντικός αριθμός στην ιερογλυφική γραφή παριστάνεται γραφικά είτε με τον τριπλασιασμό του σημείο που ενδιαφέρει κάθε φορά είτε με τρεις γραμμές τη μια δίπλα στην άλλη. Επίσης απέδειξε ότι η ιερογλυφική γραφή αποτελεί μία ενότητα μέσα από τις τρεις μορφές της, την ιερογλυφική, την ιερατική (την επισεσυρμένη δηλαδή) και τη δημώδη. Ο Champollion πρώτος αντιμετώπισε τη γλώσσα ως γεωγράφος αλλά και ιστορικός. Η ματιά αυτή τον οδήγησε να σκεφτεί ότι η λεκάνη της Μεσογείου φιλοξένησε παραλλαγές μιας ή περισσοτέρων κοινών γλωσσικών καταβολών. Έτσι η ιερογλυφική πρέπει να είχε και αυτή μια κοινή καταγωγή σημιτική. Άρα, η αναζήτηση λύσης που να παραπέμπει στις θεωρίες «περί ιδεογραμμάτων της Κίνας» δε βελτίωνε την κατάσταση και αποδείχτηκε παντελώς άγονη. Ο Champollion κατείχε τις ιδιαιτερότητες των λεγομένων σημιτικών γλωσσών (αραβικά, συριακά, εβραϊκά) και συνειδητοποίησε γρήγορα ότι οι γλώσσες αυτές στηρίζονται σε σύμφωνα ή ημι-σύμφωνα, δεν υπήρχαν δηλαδή, όπως στις δικές μας γλώσσες, ορατά φωνήεντα να στηρίζουν το οικοδόμημα της γλώσσας με όλα τα συστατικά της.
Με αυτά στο μυαλό του, ο νεαρός Γάλλος έστρεψε την προσοχή του στις δέλτους με τα βασιλικά ονόματα καθώς πίστεψε, και όχι άδικα, ότι αναγνώρισε το όνομα της Κλεοπάτρας που το είχε ξαναεντοπίσει σε οβελίσκο στο νησάκι Φίλες, νότια του Ασσουάν γύρω στο 1810. Αντιστοιχίζοντας τα γράμματα των ονομάτων Πτολεμαίος και Κλεοπάτρα με το ελληνικό κείμενο αντιλήφθηκε γρήγορα ότι «λείπουν» κάποια σημεία από το ιερογλυφικό κείμενο και ότι το τελευταίο σημείο [σημ. το διευκρινιστικό] δεν μπορούσε να το ταυτίσει με κάποιο άλλο και ότι μάλιστα αυτό το σημείο στο τέλος της λέξης δεν είχε κάποιο φωνητικό «αντίκρυσμα». Καταλάβαινε πολύ καλά ότι το αιγυπτιακό γλωσσικό σύστημα στηρίζεται σε ένα φωνητικό σκελετό σημιτικού τύπου. Πώς όμως ο Champollion γράμμα-γράμμα έφτασε στην αποκρυπτογράφηση των πρώτων λέξεων και σημείων. Καταρχήν κατάλαβε ότι το διευκρινιστικό «διευκρίνιζε» το περιεχόμενη και τη φύση του φωνητικού συνόλου που προηγούταν. Για την περίπτωση των ονομάτων της Κλεοπάτρας και της Βερενίκης, το σύνολο των σημείων που συναποτελούσαν το όνομα προσδιοριζόταν ως προς το φύλο από το διευκρινιστικό, πράγμα που δε συνέβαινε για τον Πτολεμαίο. Έτσι συνέχισε αλλά και πάλι τα σημεία περίσσευαν, για παράδειγμα στο όνομα Κλεοπάτρα είχε ταυτίσει το αρχικό Κ και μπόρεσε να επιβεβαιώσει τους χαρακτήρες Π, Λ, Τ, χάρη στο όνομα του Πτολεμαίου. Και πάλι το πρόβλημα παρέμενε, τι θα έμπαινε ανάμεσα στα ΚΛ και το Π και πάλι το ΤΡ, είχαμε δηλαδή το σχήμα ΚΛ?Π?ΤΡ?. Η γνώση του όμως των σημιτικών «τεχνικών» μιας γλώσσας τον βοήθησε σε αυτό το σημείο. Στο πρότυπο των αραβικών και των εβραικών, η αρχαία αιγυπτιακή γλώσσα αποτύπωνε όχι μόνο τα σύμφωνα αλλά και τα λεγόμενα ημι-σύμφωνα που στην πράξη είναι κάτι σαν τα δικά μας φωνήεντα που επιτρέπουν παράλληλα και τη δημιουργία διφθόγγων. Μεταξύ των συμφώνων ΚΛ και Π αναγνώρισε το Ε+Ο και μεταξύ των Π και ΤΡ και μετά το ΤΡ αναγνώρισε το Α δύο φορές. Με αγωνία διάβαζε συγκρίνοντας διαρκώς, εκεί όπου ο Young διάβαζε «Αρσινόη», ο Champollion διάβασε «Καίσαρος». Αυτό ήταν το χρονικό της αποκρυπτογράφησης της ιερογλυφικής γραφής από έναν επιστήμονα με πίστη και αγάπη στην επιστήμη και στον άνθρωπο.

Μετάφραση-Απόδοση: Βασίλης Χρυσικόπουλος,
Απόσπασμα από Jean-Claude Goyon, La bataille des hieroglyphes, in Lettre a M. Dacier, Montpellier 1988.

Η αποκρυπτογράφηση των ιερογλυφικών. Η στήλη της Ροζέττας και η έρευνα πριν και μετά τον Champollion.

Σελίδα από τη Αιγυπτιακή Γραμματική του Champollion, 1836.

Την αληθινή αναγέννηση της φαραωνικής Αιγύπτου τη χρωστάμε σε ανθρώπους όπως ο λοχαγός Bouchard. Ένας αδέξιος καλπασμός του αλόγου του πάνω σε μια «κακοτοποθετημένη» πλάκα, που εξείχε μέσα από την άμμο στα περίχωρα της Ροζέττας, στάθηκε η αφορμή για την αποκρυπτογράφηση της ιερογλυφικής γραφής των αρχαίων Αιγυπτίων. Τι πραγματικά ήταν όμως αυτή η περίφημη στήλη που ονομάστηκε ακολούθως «της Ροζέττας», από το όνομα της παρακείμενης πόλης του αιγυπτιακού Δέλτα; Τι πραγματικά περιείχε το επαναλαμβανόμενο τρεις φορές κείμενό της; Ποια η ανάγκη να γραφούν τρεις φορές τα ίδια πράγματα; Στις δύο διαλέκτους της Αιγύπτου των Πτολεμαίων, δηλαδή την ιερογλυφική και τη δημώδη και στη γλώσσα των επιγόνων του Μεγάλου Αλεξάνδρου, την ελληνική;
Η ιερατική σύνοδος στη Μέμφιδα προς τιμήν του Πτολεμαίου του Ε΄ του Επιφανούς (196 π.Χ.) αποτέλεσε για την ανθρωπότητα τη μεγάλη ευκαιρία να διαβαστούν τα περίεργα αυτά σχέδια αποτελούμενα από ανθρώπινες μορφές, ζώα, πουλιά και οτιδήποτε άλλο μπορεί να βάλει ο ανθρώπινος νους και να γίνουν πλέον αντιληπτά ως ένα ενιαίο σώμα, ως μια αληθινή, εκφραστική, ζωντανή γλώσσα που συνέθεσε ποιήματα για την ομορφιά του Νείλου και τον έρωτα και δημιούργησε αβίαστα σχεδόν όλα τα λογοτεχνικά είδη εκπέμποντας τους φθόγγους της στις πιο εκφραστικές φόρμες του ανθρώπινου στοχασμού.
Τα αποτελέσματα της «Αποστολής της Αιγύπτου» είναι γνωστά. Η στήλη της Ροζέττας υφαρπάχθη από τους Άγγλους από την οικία του στρατηγού Μenou στην Αλεξάνδρεια και μεταφέρθηκε στο Βρετανικό Μουσείο, όπου παραμένει μέχρι και σήμερα. Οι Γάλλοι, αν και εκείνοι την ανακάλυψαν, το μόνο που πρόφτασαν ήταν να αντιγράψουν με ακρίβεια τις επιγραφές.
Ο περίφημος Ανατολιστής Silvestre de Sacy ρίχτηκε στη μελέτη της ελληνικής πλευράς του κειμένου της στήλης, εξάλλου μόνον αυτή μπορούσε να διαβάσει. Μέσα από το ελληνικό κείμενο άρχισαν να εμφανίζονται τα ονόματα των Πτολεμαίων, της Κλεοπάτρας και ο Γάλλος πείστηκε ότι το αντίστοιχο θα το έβρισκε στο κείμενο της δημώδους γραφής. Η απουσία μεθόδου όμως τον κατέβαλε και έτσι μετέθεσε το πρόβλημα στο Σουηδό αρχαιολόγο Jean-David Akerblad ο οποίος ήταν γνώστης και της κοπτικής γλώσσας η οποία φάνηκε να αποτελεί το κλειδί για το ξεκλείδωμα της γλώσσας των φαραώ. Ο Σουηδός αναγνώρισε και ταύτισε εικοσιεννέα σημεία δημώδη χάρη στην εκπληκτική ομοιότητά τους με τα αντίστοιχα κοπτικά, τα οποία είχαν από καιρό διαβαστεί. Το βήμα είχε γίνει, πάλι όμως έλειπε κάτι ουσιώδες. Η βεβαιότητα των μέχρι τότε μελετητών ότι πρόκειται για μια γλώσσα που στηριζόταν αποκλειστικά σε ένα απλό αλφάβητο απέκλειε τις περαιτέρω δυνατότητες ανάγνωσης. Η διαμάχη μεταξύ Άγγλων και Γάλλων, πλέον σε επιστημονικό επίπεδο, καλά κρατούσε. Στο Λονδίνο, η Στήλη της Ροζέττας κρατούσε με τη σειρά της, καλά το μυστικό της. Η παρουσία της και μόνο ερέθιζε τα διψασμένα μυαλά των επιστημόνων της εποχής. Μια μεγάλη μορφή της επιστήμης, ο Thomas Young, έβαλε ως σκοπό να λύσει το μυστήριο. Το 1815 στο έργο του «Remarks on Egyptian Papyri and on the inscription of Rosetta» πρώτος αυτός αντιλαμβάνεται ότι τα ονόματα που περικλείονταν μέσα σε δέλτους αποτελούσαν ένα βασιλικό όνομα –Πτολεμαίος, Βερενίκη, Κλεοπάτρα- και αντιστοιχίζονταν επακριβώς στα ονόματα του ελληνικού κειμένου. Έκανε όμως και ένα βήμα παραπέρα. Κατάλαβε ότι υπήρχε ένα αλφάβητο και ότι τα σημεία του αντιστοιχούσαν σε ήχους. Έκανε όμως το λάθος όχι απλώς να μην αντιληφθεί, αλλά και να απορρίψει την πιθανότητα ενός πιο σύνθετου συστήματος γλώσσας –όπως είναι η ιερογλυφική- συνδυάζοντας τα σημεία-ήχους με τα σημεία-ιδέες. Έτσι περιόρισε τους ήχους των σημείων μόνο στα σημεία που αποτελούσαν τα βασιλικά ονόματα. Τα λάθη δεν άργησαν να ακολουθήσουν το ένα το άλλο. Για παράδειγμα εκεί που ο Βρετανός έγραφε «Αρσινόη», το ιερογλυφικό κείμενο έδινε στην πραγματικότητα «Καίσαρ».
Είχε έρθει η ώρα του νεαρού Champollion, ο οποίος σε ηλικία 18 ετών δίδασκε ήδη την κοπτική γλώσσα. Πατώντας στα επιτεύγματα των προηγουμένων ερευνητών, ο Γάλλος «καταβρόχθιζε» οτιδήποτε περνούσε από τα μάτια του και περιείχε ιερογλυφική γραφή ή ακόμη ιερατική και δημώδη. Οι πηγές του ήταν τα μεγάλα μουσεία που εφοδιάζονταν ασταμάτητα με αιγυπτιακές αρχαιότητες, αποτέλεσμα της φρενήρους ανταγωνιστικής διάθεσης των Γενικών Προξένων των δύο μεγάλων δυνάμεων της εποχής, της Αγγλίας και της Γαλλίας, να επιβάλλουν την ισχύ τους στην αιγυπτιακή επικράτεια.

Βασίλης Χρυσικόπουλος

"Αυτή είναι η Ανατολή, όπως την αγαπούμε - γιομάτη φως, χρώματα, μυρωδιές, ακαθαρσία και τέφρα αναρίθμητων γενεών που πρόβαλαν από τις λάσπες του ποταμού και στεγνώσαν σαν τα τούβλα μέσα στον ήλιο κι ύστερα ξαναγυρίσαν στη λάσπη."

Νίκος Καζαντζάκης, Ταξιδεύοντας. Ιταλία. Αίγυπτος. Σινά. Ιερουσαλήμ. Κύπρος. Ο Μοριάς, Εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 2004 (Ανατύπωση), σελ. 42.

ΙΣΤΟΡΙΑ - Αιγυπτιολογία αρχαία και σύγχρονη [MΕΡΟΣ Β]

Γεράκι, ο θεός Ώρος. Ναός της Χατσεψούτ, Ντέιρ ελ Μπάχρι, Δυτικές Θήβες.

«Ο Κρόνος, ο Ζευς, ο Ήφαιστος, ο Aπόλλωνας, η Αφροδίτη και οι υπόλοιποι. Ήταν άξιον απορίας πάντως να δει κανείς το Δία ή Αμούν (Άμμωνα), όπως τον έλεγαν οι Αιγύπτιοι, να απεικονίζεται σαν κριάρι και τον Απόλλωνα, τον Αιγύπτιο Χόρους (Ώρο), να έχει κεφάλι γερακιού. Για τέτοιες παραδοξότητες πρέπει να υπάρχει κάποιος απόκρυφος λόγος. Το πλήθος των θαυμαστών πραγμάτων της Αιγύπτου και η αναμφισβήτητη αρχαιότητά τους δεν μπορεί παρά να έσπειραν δέος στις καρδιές αυτών των ταξιδιωτών που έρχονταν από την άλλη άκρη της Μεσογείου, κι έτσι σιγά-σιγά δημιουργήθηκε ο θρύλος για τη σοφία των Αιγυπτίων, μια δοξασία που παρέμεινε σχεδόν αναμφισβήτητη για τα επόμενα 2000 χρόνια. Αν λοιπόν, ανάμεσα σ’εκείνους τους επισκέπτες τύχαινε να βρεθεί κάποιος πιο παρατηρητικός και πιο περιγραφικός από τους υπόλοιπους, σίγουρα θα έβρισκε πολλά να γράψει. Τέτοιοι ήταν οι δύο συγγραφείς Ηρόδοτος και Εκαταίος. Ο προγενέστερος από τους δύο, ο Εκαταίος ο Μιλήσιος (γύρω στο 500 π.Χ.) φαίνεται ότι ασχολήθηκε περισσότερο με τα προβλήματα της πλημμυρίδας του Νείλου, το σχηματισμό του Δέλτα και την πανίδα της χώρας παρά με τους κατοίκους και την ιστορία τους. Το έργο του «Περιήγηση της Γης», στο οποίο πραγματευόταν όλα αυτά, έχει χαθεί και αναφέρεται εδώ επειδή προηγήθηκε χρονικά. Δύσκολο να πιστέψει κανείς ότι, αν το έργο του είχε διασωθεί, δε θα είχε ξεπεραστεί από το έργο του Ηροδότου του Αλικαρνασσέως (484-430 π.Χ.). Σε αυτή τη μεγάλη διάνοια οφείλουμε την πρώτη περιεκτική αφήγηση για την Αίγυπτο που έχει σωθεί άθικτη…Ο Ηρόδοτος είχε ταξιδέψει, λίγο μετά το 450 π.Χ., σαν περιηγητής μέχρι τον Πρώτο Καταρράκτη, αλλά οι σύγχρονοι ερευνητές πιστεύουν ότι το ταξίδι δεν μπορεί να κράτησε περισσότερο από τρεις μήνες. Αυτό μπορεί να εξηγήσει την απουσία εκτενούς αναφοράς στις Θήβες και τα μνημεία τους, αν και παρόμοιες ελλείψεις, όπως αναφορά στη Σφίγγα, πρέπει να αποδοθούν στην προτίμησή του για τα θεαματικά και τα διασκεδαστικά, ένα χαρακτηριστικό που τον έκανε να αναφέρεται εκτεταμένα σε ιστορίες που του είπαν οι ντόπιοι διερμηνείς και οι υποτακτικοί των ναών, τους οποίους από λάθος θεώρησε ιερείς. Κυρίως λόγω της περιγραφής της Αιγύπτου, ο Ηρόδοτος έχει κατηγορηθεί για ψευδολογία τόσο στην αρχαιότητα όσο και σήμερα….Απ’ό,τι γράφτηκε για την Αίγυπτο στους επόμενους αιώνες, λίγα έχουν διασωθεί. Δεν υπάρχει κανείς αξιόλογος συγγραφέας να αναφερθεί μέχρι τον καιρό του Πλάτωνα (428-347 π.Χ.), στα έργα του οποίου υπάρχουν περιστασιακές αναφορές, όχι ανάξιες λόγου. Γνωρίζει, για παράδειγμα, το όνομα της θεάς Νείθ από τη Σαίδα και περιγράφει σωστά τις ιδιότητες του Θωθ, του θεού των γραμμάτων, της επιστήμης και της αστρονομίας, καθώς επίσης και του ζατρικίου.»

Απόσπασμα από Sir Alan Gardiner, Η Αίγυπτος των φαραώ. Μια εισαγωγή, Εκδόσεις Φόρμιγξ, Αθήνα 1996, σελ. 18-21. [Μεταφραστής: Δημ. Ν. Παυλάκης]

ΙΣΤΟΡΙΑ - Αιγυπτιολογία αρχαία και σύγχρονη [MΕΡΟΣ Α]

Άγαλμα του Αμένοφι Γ΄. Δυτικές Θήβες.

"Οι πρώτοι συγγραφείς που έδωσαν στους συμπατριώτες τους λεπτομερείς περιγραφές της Αιγύπτου και των Αιγυπτίων ήταν δύο Έλληνες από πόλεις της δυτικής ακτής της Μικράς Ασίας. Εκεί, στην Ιωνία του 6ου αιώνα π.Χ. κατοικούσε μια ανθρώπινη φυλή πιο διψασμένη για γνώση από οποιονδήποτε άλλο λαό είχε μέχρι τότε υπάρξει στη γη. Υπήρχαν όμως και ειδικοί λόγοι για τους οποίους η περιέργειά τους είχε στραφεί ειδικά προς την Αίγυπτο. Πριν από τα μέσα του 7ου αιώνα π.Χ., Ίωνες και Κάρες υπηρετούσαν ως μισθοφόροι στο στρατό του Σαίτη βασιλιά Ψαμμήτιχου Α΄, ο οποίος τότε αγωνιζόταν να επεκτείνει την κυριαρχία του σε ολόκληρη την κοιλάδα του Νείλου.
Έμποροι και απλοί ταξιδιώτες αναμφίβολα ακολουθούσαν τα βήματα των πολεμιστών και γύρισαν στο σπίτι τους φέρνοντας πολλές ιστορίες για παράξενα πράγματα που είδαν και έμαθαν σε μια χώρα τόσο διαφορετική από τη δική τους. Θα εξέπληξαν τους ακροατές τους μιλώντας τους για μια χώρα όπου δεν έβρεχε σχεδόν ποτέ και τα ποτάμια λιπαίνονταν από την ετήσια πλημμύρα ενός μεγάλου ποταμού. Έφταναν στην Αίγυπτο με την πεποίθηση ότι εκεί θα έβρισκαν μέρη αντίστοιχα με αυτά που τους ήταν οικεία στη δική τους πατρίδα, και πολλά από τα ονόματα που έδωσαν σε μέρη και διάφορα πράγματα που συναντούσαν έχουν διατηρηθεί μέχρι σήμερα. Φτάνοντας από τη θάλασσα βρίσκονταν σε μια τεράστια τριγωνική έκταση έκταση που τους θύμιζε το τέταρτο γράμμα του αλφαβήτου τους. Όταν πήγαιναν στην κορυφή του Δέλτα έφταναν στη μεγάλη πόλη της Μέμφιδας, ένα άλλο όνομα της οποίας – Χικουπτάχ, «Κατοικία της Ψυχής του (θεού) Πταχ» - ίσως έδωσε στον Όμηρο τη λέξη Αίγυπτος, την οποία χρησιμοποιεί για να περιγράψει και τον ποταμό Νείλο και τη χώρα που αυτός αρδεύει. Στη Μέμφιδα οι επισκέπτες έμεναν έκθαμβοι από τις γιγαντιαίες κατασκευές, τις οποίες αστειζόμενοι αποκαλούσαν πυραμίδες, δηλαδή σταρένια γλυκίσματα. Στην κοντινή Ηλιούπολη το θαυμασμό τους προκαλούσαν αυτοί οι ψηλοί μονόλιθοι από γρανίτη, για τους οποίους δεν μπόρεσαν να ανακαλύψουν κανένα καλύτερο όνομα από το οβελίσκοι, δηλαδή μικρές σούβλες. Καθώς ανέβαιναν το Νείλο, κοντά σε μια διώρυγα που οδηγούσε στη λίμνη Μοίριδα, το σημερινό Φαγιούμ, τους έδειχναν ένα μεγάλο κτήριο με πολλά δωμάτια το οποίο, τους έλεγαν, είχε χτιστεί για να γίνει τάφος ενός βασιλιά Λάμαρη ή Λάβαρη, που τώρα είναι γνωστός ως Αμμένεμης Γ΄ της 12ης Δυναστείας. Αυτό το κτήριο το θεώρησαν ένα δεύτερο λαβύρινθο, ένα αντίγραφο του μπερδεμένου οικοδομήματος που σχεδιάστηκε από τον ιδιοφυή Κρητικό Δαίδαλο. Νοτιότερα έφταναν σε μια σημαντική πόλη, το αιγυπτιακό όνομα της οποίας έδειχνε ότι ήταν το ισοδύναμο της Αβύδου που βρίσκεται στον Ελλήσποντο. Συνεχίζοντας την πορεία αντίθετα προς το ρεύμα, έβρισκαν μια μεγάλη πόλη της οποίας οι πολλοί πυλώνες έδειχναν ότι δεν ήταν άλλη από τις «εκατοντάπυλες Θήβες» της Ιλιάδας. Ακριβώς απέναντι, στην άλλη όχθη του Νείλου, στο χείλος της δυτικής ερήμου βρίσκονταν ναοί που τους είχαν χτίσει κάποιοι, τα ονόματα των οποίων θύμιζαν όπως και στην περίπτωση ενός μεγάλου ναού στην Άβυδο, το όνομα του Αιθίοπα ήρωα Μέμνονα, που σκοτώθηκε από τον Αχιλλέα μπροστά στα τείχη της Τροίας. Προφανώς όλα αυτά τα μνημεία έπρεπε να αποδοθούν στο Μέμνονα. Αλλά η πιο αλλόκοτη φαντασίωση των Ιώνων ταξιδιωτών ήταν ότι οι θεοί και οι θεές που λάτρευαν οι Αιγύπτιοι δεν ήταν άλλοι από τους δικούς τους θεούς". [ΣΥΝΕΧΙΖΕΤΑΙ]

Απόσπασμα από Sir Alan Gardiner, Η Αίγυπτος των φαραώ. Μια εισαγωγή, Εκδόσεις Φόρμιγξ, Αθήνα 1996, σελ. 17-8. [Μεταφραστής: Δημ. Ν. Παυλάκης]

The Role of Noble Women in Egypt`s foreign relations from the times of Thutmosis III to the times of Ramesses II

I) References:
a. Sources: Amarna Leters, Bogazkoy archives, Commemorative Scarabs, Pharaonic inscriptions (eg. The Marriage Stela of Ramesses II)
Description and Chronology.
b. Royal names and Identities: Egyptian and foreign names (eg. Queens Tiye, Dahamunzu, Nefertari, Tuya, princesses Meritaten-Mayati, Tadukhepa, and others).
c. Cases of References:
Ø In a standard wish in letters.
Ø In cases of marriage for political reasons.
Ø Participation in politics.
Ø Greetings (Nefertari and Tuya)
Ø Others (eg. ´Servant of Mayati`)
So: 1. Egyptian Noble Ladies are referred :
- As senders of diplomatic letters.
- As receivers of diplomatic letters.
- In general references in political power or action.
- One case of diplomatic marriage (Dahamunzu) and two hypothetical.
2. Foreign Royal Ladies are referred:
- As to get married to a Pharaoh.
- As senders of diplomatic letters.
- As receivers of diplomatic letters.
- Some indirect references (queen Juni, wife of Tushratta).

II) Commentary on the References: what do they show?
(eg. Participation only, participation and action, and if there is action, how it is expressed? consultancy, marriage etc.)

Points of commentary:

Why these Egyptian noble ladies and not all of them? Do they have anything in common in their aspect of Queenship?
- did they were allowed to participate anyway, as their foreign partners did the same? ( difference of Tiye to Nefertari)
- only because it is the only data we have? What do we know about other queens?
Royal Marriages:
a. of Egyptian women.
- What is the general rule for Egyptian women?
- The Hypothetical case of Niqmaddu of Ugarit (´vase de Marriage`)
- The Dahammunzu case.
Ø Textual evidence: what the texts say, problems interpretation of an event in later times in ´Deeds…`.
Ø What does it make the difference in this case?
To understand that, the actual period and the exact person must be known (Ankhesenamun, Nefertiti or Meritaten?).
b. of foreign women.
- did they themselves had any action in the arrangement of a marriage?
- What was their place in the royal palace?
- The case of dowry. The economical role of a royal marriage. In which extent did the dowry come to the royal harim? Did the Queen of Egypt have any participation to the arrangements?

Zeta Xekalaki, Ph.D Egyptology

Λεπτομέρεια από πίνακα του Angelleli. H γαλλο-τοσκανική αποστολή στην Αίγυπτο. Διακρίνεται καθιστός στο κέντρο, με γενιάδα, ο J.-F. Champollion.

ΓΛΩΣΣΑ - Champollion, o πατέρας της Αιγυπτιολογίας και η αποκρυπτογράφηση των ιερογλυφικών

Η σελίδα 6 από τον πρώτο τόμο της Description de l´Egypte

Mια από τις πιο παράξενες συνέπειες των ναπολεόντειων περιπετειών ήταν το ότι τράβηξαν την προσοχή φιλοπερίεργων πνευμάτων για την αιγυπτιακή Εγγύς Ανατολή. Μπορεί να πει κανείς, χωρίς υπερβολή, πως η νέα ανακάλυψη της αρχαίας Αιγύπτου χρονολογείται από την Περιγραφή της Αιγύπτου (Description de l’Egypte) που δημοσίευσαν το 1809 τα μέλη του γαλλικού εκστρατευτικού σώματος του 1798. Το θαυμαστό αυτό έργο έφερε καινούργιο υλικό την ίδια στιγμή που το ρομαντικό κίνημα έμελλε να ξαναφέρει στη μόδα την κλίση για το παρελθόν και την Ανατολή. Δεν είναι τυχαίο που ο Delacroix, o Byron, o Lamartine, για να αναφέρουμε μόνον αυτούς, είναι σύγχρονοι του Champollion και τους τράβηξε, όπως κι αυτόν, η Ανατολή. Εννοείται, βέβαια, πως δεν αρκούσε το ότι οι περιστάσεις ήταν ευνοικές και το ότι η θαυμάσια και υπομονετική εργασία των επιστημόνων της γαλλικής Αποστολής της Αιγύπτου είχε συναθροίσει όλο το αναγκαίο για την ανακάλυψη υλικό. Χρειαζόταν και η μεγαλοφυία. Την απαραίτητη αυτή σπίθα διέθετε ο Champollion. Από τη νεαρή του ηλικία παθιάζεται για την Αίγυπτο. Μαθαίνει με μανία καθετί που μπορεί, ακόμη κι από μακριά, να κατευνάσει το πάθος που τον βασανίζει: να γνωρίσει την ιστορία της Αιγύπτου. Η κλασική του κατάρτιση του επέτρεπε να έχει πρόσβαση στις ελληνικές και λατινικές πηγές. Σ’αυτήν προσθέτει με διαρκή μόχθο, εξειδικευμένες γνώσεις που τις θεωρεί χρήσιμες: τον 17ο αιώνα ένας Ιησουίτης, ο πατήρ Kircher, απέδειξε πως τα κλασικά αιγυπτιακά επιβίωσαν μέσα στα κοπτικά, γλώσσα που τη μιλούσαν ακόμα στον καιρό του οι μοναχοί της Αιγύπτου (οι μοναχοί θα εξακολουθήσουν να τη χρησιμοποιούν ως τον 19ο αιώνα). Ο Champollion μαθαίνει, λοιπόν, τα κοπτικά, προσθέτει σε αυτά τη μελέτη των αραβικών, των εβραικών: μήπως η Αίγυπτος δεν κατέχεται από έναν αραβόγλωσσο πληθυσμό; Μήπως η Βίβλος δεν είναι μία από τις μεγάλες πηγές της ιστορίας της Αιγύπτου; Για να προσφέρει περισσότερα, προσθέτει σ’αυτά τη μελέτη των συριακών, των αιθιοπικών, των «χαλδαικών» (αραμαικών). Είναι, στο εξής, εξοπλισμένος για να προσεγγίσει το κύριο πρόβλημα : την αποκρυπτογράφηση των ιερογλυφικών.
Κάποιος Γάλλος αξιωματικός του Βοναπάρτη είχε ανακαλύψει στο Δέλτα του Νείλου έναν ογκόλιθο από μαύρο βασάλτη, χαραγμένο μ’ένα κείμενο γραμμένο σε τρεις διαφορετικές γραφές. Ο ογκόλιθος αυτός, γνωστός με την ονομασία στήλη της Ροζέττας, από τον τόπο στον οποίο είχε ανακαλυφθεί, είχε δημοσιευτεί μέσα στην Περιγραφή της Αιγύπτου. Ο επιστημονικός κόσμος είχε ενδιαφερθεί αμέσως γι’αυτήν εξαιτίας της σπουδαιότητάς της. Πράγματι, από τις τρεις γραφές που είχαν χρησιμοποιηθεί, η μία συγκροτούνταν από εικονιστικά σημεία, ίδια με εκείνα που μπορούσε κανείς να δει πάνω στα αιγυπτιακά μνημεία που σώζονταν ακόμα, ήταν η γραφή που από την εποχή του Κλήμεντα του Αλεξανδρέα την αποκαλούσαν ιερογλυφική (ιεροί χαρακτήρες). Η άλλη, τέλος, που είχε πολύ διαφορετική όψη, και αναλογίες με την αραβική, έπρεπε να ήταν η δημοτική (κοινή), η επισεσυρμένη γραφή που χρησιμοποιούσαν στα λαϊκά έγγραφα. Παραδέχτηκαν αμέσως, και δικαιολογημένα, πως το ιερογλυφικό και το δημοτικό κείμενο μετέφραζαν το ελληνικό κείμενο. Το πρόβλημα φαινόταν απλό: με δεδομένο ένα γνωστό κείμενο, μεταφρασμένο σε μια άγνωστη γλώσσα, να αποκρυπτογραφηθεί η γλώσσα αυτή, δηλαδή: να ξαναβρεθεί η θέση των λέξεων (καθώς τα αιγυπτιακά κείμενα, ακριβώς άλλωστε όπως και το ελληνικό κείμενο, δεν χώριζαν μεταξύ τους τις λέξεις), η σημασία τους, η γραμματική τους λειτουργία. Τα καλύτερα μυαλά της εποχής απέτυχαν, ωστόσο, μπροστά σ’αυτό το τόσο εύκολο φαινομενικά, πρόβλημα. Πρέπει άλλωστε να προσθέσουμε πως το πρόβλημα δεν έμπαινε με τόσον απλό τρόπο όπως το παρουσιάσαμε. Η αρχή της ιερογλυφικής επιγραφής ήταν σπασμένη και δεν ήξεραν πόσες σειρές έλειπαν, μόνο το δημοτικό κείμενο ήταν ακέραιο. Ο Akerblad και ο Sylvestre de Sacy καταπιάστηκαν, λοιπόν, αρχικά με αυτό το τελευταίο, πέτυχαν να εντοπίσουν τη θέση των ονομάτων του Πτολεμαίου μέσα στο κείμενο, αλλά δεν μπόρεσαν να προχωρήσουν περισσότερο. Ο Young, ο περίφημος Άγγλος γιατρός και φυσικός, προσέγγισε το ιερογλυφικό κείμενο, κατάφερε και αυτός να προσδιορίσει τη θέση του ονόματος του Πτολεμαίου και, χρησιμοποιώντας τους ήχους που είχε πιστέψει πως μπόρεσε να απομονώσει έτσι, προσπάθησε να διαβάσει την υπόλοιπη επιγραφή, μα δεν μπόρεσε να το καταφέρει. Ήταν η στιγμή της επέμβασης του Champollion. Eίχε παρακολουθήσει με πάθος τις έρευνες των προδρόμων του. Στην πραγματικότητα, αυτοί είχαν σταματήσει εξαιτίας ενός μεθοδολογικού ζητήματος. Ήταν τα αιγυπτιακά γραφή ιδειγραφική, όπου κάθε σημείο απεικονίζει μια ιδέα, ή φωνητική, όπου κάθε σημείο παριστάνει έναν ήχο, όπως στις νεότερες γλώσσες μας. Και ποιον ήχο. Αλφαβητικό ή συλλαβικό. Ο ίδιος ο Champollion δίστασε για πολύ. Ανακάλυψε πρώτα ότι, όπως στα εβραικά και στα αρχαία αραβικά, ήταν γραμμένα μόνο τα σύμφωνα. Τα φωνήεντα είχαν παραλειφθεί, δεν είχαμε επομένως παρά τον σκελετό των λέξεων. Ξαφνικά από την πολλή ψηλάφηση και το στριφογύρισμα του προβλήματος στο μυαλό του, διέβλεψε την αλήθεια. Το αιγυπτιακό κείμενο εμπεριείχε, προφανώς, λαμβάνοντας υπόψη τον ακρωτηριασμό του, πολύ περισσότερα σημεία από το ελληνικό κείμενο, έπρεπε πριν από όλα να εξηγήσει αυτό το φαινόμενο. Ο Champollion κατάλαβε ξαφνικά πως αυτή η υπεραφθονία σημείων οφειλόταν στο γεγονός ότι τα αιγυπτιακά ήταν συγχρόνως ιδεογραφικά και φωνητικά. Με άλλα λόγια εμπεριείχαν σημεία που διαβάζονταν και άλλα που δεν διαβάζονταν, και που βρίσκονταν εκεί μόνο για να διευκρινίσουν τη σημασία της λέξης. Εφαρμόζοντας τα ευρήματά του, ο Champollion διάβασε καταρχήν όλα τα ονόματα των Ελλήνων ηγεμόνων που ήταν μεταφρασμένα στα αιγυπτιακά, έπειτα, σε λίγο, καταπιάστηκε με τις καθαυτό αιγυπτιακές λέξεις. Με στήριγμά του τη γνώση που είχε της κοπτικής γλώσσας, όχι μόνο διάβασε πάνω σε ένα άλλο μνημείο το περίφημο όνομα του Ραμσή, αλλά και το κατάλαβε: «Ο Ρα [ο βασιλιάς ήλιος] τον γέννησε.» Το αποφασιστικό βήμα είχε γίνει, καταλάβαινε τα ιερογλυφικά (1822). Από τη στιγμή εκείνη, μέσα σε μία απαράμιλλη ζέση εργασίας, προσπάθησε και καταπιάστηκε με όλα τα αιγυπτιακά κείμενα που μπόρεσε να βρει, και κάθε φορά ξεπερνούσε όλες τις δυσκολίες. Το 1832, δέκα χρόνια ύστερα από την αρχική του ανακάλυψη, έγραφε μια γραμματική της αιγυπτιακής γλώσσας και άρχιζε ένα λεξικό. Κατά τη διάρκεια μιας αποστολής στην Αίγυπτο είχε συγκεντρώσει τη θαυμάσια σειρά του των Μνημείων της Αιγύπτου και της Νουβίας [Monuments de l’Egypte et de la Nubie] και ετοιμαζόταν να αντλήσει από την εργασία του ένα μάθημα για το Κολλέγιο της Γαλλίας [Collège de France], όταν πέθανε, σαρανταδύο χρονών, εξαντλημένος από τη θαυμαστή προσπάθεια που μόλις πριν λίγο είχε καταβάλλει.

Βιβλιογραφία ειδικά για την αποκρυπτογράφηση των ιερογλυφικών: Lettre à M. Dacier, relative à l’alphabet des hiéroglyphes phonétiques, par M. Champollion le Jeune, A fontfroide, Bibliothèque artistique et littéraire, MCM.LXXX.IX. (1839). H επανέκδοσή του πραγματοποιήθηκε το 1988 στο Montpellier σε συνδυασμό με το άρθρο του καθηγητή και επιστημονικού διευθυντή του γαλλο-αιγυπτιακού κέντρου των ναών του Καρνάκ, Jean-Claude Goyon, με τίτλο La bataille des hiéroglyphes.

Απόσπασμα από Jean Vercoutter, Η Αρχαία Αίγυπτος, Εκδόσεις Ινστιτούτο του Βιβλίου Μ. Καρδαμίτσα, Σειρά «Τι ξέρω», Αθήνα 1994, σελ. 13-17. [Μεταφράστρια Αριστέα Παρίση].

ΤΑΞΙΔΙΩΤΙΚΑ - Ο Ν. Καζαντζάκης για την Αίγυπτο

"Ο Αιγύπτιος, έξω από σπάνιες στιγμές της Ιστορίας του, ποτέ δεν έθεσε ως ιδανικό την ελευτερία. Στην πολιτική ζωή του υπάκουε τους άρχοντες, στην τέχνη ακολουθούσε πιστά τους καθιερωμένους κανόνες, στη σκέψη την παράδοση των αιώνων. Ένα ήταν, επί χιλιάδες χρόνια, το μέγα πάθος του - να νικήσει το θάνατο. Να συνεχίσει και μετά θάνατο τη ζωή του, την ίδια, την απαράλλαχτη. Να βρει τρόπο να συντηρήσει το πτώμα του, για να το αναγνωρίσει η ψυχή του και να το πάρει πάλι στην κατοχή της. Τα σπίτια και τα παλάτια είναι από χώμα, γιατί είναι εφήμερα τσαντήρια. Μα οι τάφοι είναι από πέτρα σκληρή, γιατί είναι οι αιώνιες κατοικίες. Χιλιάδες εργάτες της αθανασίας αδειάζουν τα σωθικά του νεκρού, τον γιομίζουν χόρτα αρωματικά και κατράμι, του κρεμούν χαιμαλιά, του απιθώνουν κατάσαρκα το Βιβλίο των Νεκρών - να ξέρει πώς να απαντήσει, ποια στράτα να πάρει, τι ξόρκι να πει.
Στους υπόγειους κρυψώνες, στις μούμιες πάνου, στους ιερούς σκαραβαίους, οι νεκροί φωνάζουν: "Δεν αμάρτησα, δε σκότωσα, δεν έκλεψα! Δεν είπα ψέματα, δεν έγινα αφορμή να κλάψει μάτι ανθρώπου! Είμαι καθαρός! Είμαι καθαρός! Δε σκότωσα κανένα ιερό ζώο, δεν πάτησα καλλιεργημένο χωράφι! Δε συκοφάντησα, δε θύμωσα, δε μοίχεψα! Δε φέρθηκα άπρεπα μήτε στον πατέρα μου μήτε στο βασιλιά! Δεν έκλεψα στο ζύγι. Δεν πήρα το γάλα από το στόμα των παιδιών. Δεν παραστράτισα το νερό από το αυλάκι! Είμαι αγνός! Είμαι αγνός! Είμαι αγνός!". "

Ν. Καζαντζάκης, Ταξιδεύοντας. Ιταλία-Αίγυπτος-Σινά-Ιερουσαλήμ-Κύπρος-Ο Μοριάς, Εκδόσεις Καζαντζάκη, Αθήνα 2004, σελ. 49-50.

[Σχόλιο από Β. Χρυσικόπουλο: Ο Καζαντζάκης βρέθηκε στην Αίγυπτο το 1927. Το δεύτερο μέρος της αφήγησης είναι γνωστό ως "αρνητική ομολογία" και ταυτίζεται με το κεφάλαιο 125 του Βιβλίου των Νεκρών (ΒτΝ), όπου ο νεκρός καλείται να αποδείξει ότι δεν έχει διαπράξει διάφορα αδικήματα όσο βρισκόταν εν ζωή].

ΕΠΙΚΑΙΡΑ - Μόνιμη έκθεση της ενότητας Νεμπαμούν στο Βρετανικό Μουσείο

Τhe Nebamun gallery is now up and running, after a very successful formal opening by the Egyptian ambassador. The public of all ages seem to enjoy it and reviews have been very positive
http://www.guardian.co.uk/artanddesign/2009/jan/10/heritage-exhibition-neb-amun

http://www.telegraph.co.uk/culture/culturecritics/richarddorment/4290640/The-tomb-chapel-of-Nebamun-at-the-British-Museum-review.html)

Dr Richard Parkinson, Assistant Curator, British Museum.

ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ - Το πότισμα των περιβολιών

Κήπος από τον τάφο του Σεννέφερ (ΤΤ 96). Δ. Θήβες, Ν. Βασίλειο, 18η δυναστεία, βασιλεία του Αμένοφι Β΄, π. 1410 π.Χ. Εκτεταμένος κήπος δίπλα στο Νείλο ή ένα κανάλι του (στα δεξιά γαλάζια λωρίδα). Στο μέσο αμπελώνας. Τέσσερις μικρές πισίνες με πάπιες, άνθη λωτού, και παπύρους. Η αυστηρή αξονική διάταξη μεταφέρει στο θεατή την εικόνα ενός ιδεατού κήπου με κάθε λεπτομέρεια.

Πότισμα κήπου με σαντούφ από τον τάφο του Ιπουί, Δυτικές Θήβες, Ντέιρ ελ-Μεντίνα, Νέο Βασίλειο, 19η δυναστεία π. 1240 π.Χ.

Οι Αιγύπτιοι αγαπούσαν τα περιβόλια. Κάθε νοικοκύρης, στην πόλη ή στην εξοχή, ήθελε να έχει το δικό του, που θα του έδινε φρούτα και λαχανικά. Το πότισμα ήταν δουλειά που του έτρωγε τον περισσότερο χρόνο. Είναι η μόνη από όλες τις εργασίες της κηπουρικής για την οποία έχουμε μερικές πληροφορίες. Τον λαχανόκηπο τον χώριζαν με αυλάκια σε τετράγωνα. Για πολύ καιρό, ακόμη και την εποχή της Μέσης Αυτοκρατορίας, οι περιβολάρηδες πήγαιναν στη στέρνα να γεμίσουν τα στρογγυλά, πήλινα λαγήνια, που χρησίμευαν για ποτιστήρια. Τα κουβαλούσαν κρεμασμένα δύο-δύο από ένα ξύλο, που το στερέωναν στον ώμο, και τα άδειαζαν στο αυλάκι, που πότιζε ολόκληρο το περιβόλι. Ήταν μία δουλειά που απαιτούσε πολύ χρόνο και κόπο. Η επινόηση της νόριας πρέπει να τους φάνηκε μεγάλη πρόοδος.

Έχωναν στη γη δίπλα στη στέρνα, ένα χοντρό, κάθετο στύλο, δύο φορές περίπου όσο το ανάστημα ενός ανθρώπου. Ένα κλαδεμένο δέντρο μπορούσε να κάνει την ίδια δουλειά αν βρισκόταν σε κατάλληλη θέση. Στήριζαν πάνω του ένα μακρύ ραβδί, που μπορεί να αιωρείται προς όλες τις μεριές. Προσάρμοζαν τη χοντρή άκρη του ραβδιού μέσα σε πέτρα. Ένα πήλινο δοχείο ή ένα δοχείο από χοντρό πανί κρεμόταν στην άλλη άκρη, από ένα σχοινί πέντε ή έξι πήχες μακρύ. Ο άνθρωπος χρησιμοποιούσε το σχοινί για να γεμίζει το δοχείο και ύστερα για να το σηκώνει στο ύψος του αυλακιού. Το αδειάζει και ξαναρχίζει. Στον κήπο του Άπουη δούλευαν ταυτόχρονα τέσσερις νόριες. Ο σκύλος του περιβολάρη παρακολουθούσε με την άκρη του τους κουβάδες που πηγαινοέρχονταν. Η απόδοση των πρωτόγονων αυτών μηχανών ήταν ικανοποιητική. Και για τον λόγο αυτό τις χρησιμοποιούσαν πάντα. Παρ΄όλα αυτά φαίνεται πως οι Αιγύπτιοι της Νέας Αυτοκρατορίας [σημ. Νέου Βασιλείου] χρησιμοποιούσαν τις νόριες για το πότισμα μόνο των περιβολιών. Γιατί δεν απεικονίζονται σε κανέναν από του; πίνακες, που αναφέρονται στην καλλιέργεια των χωραφιών. Όσο για το μαγγάνι, που το τρίξιμό του φαίνεται σήμερα αναπόσπαστο με την αιγυπτιακή ύπαιθρο, δεν εικονίζεται πουθενά στις φαραωνικές τοιχογραφίες. Είναι άγνωστο πότε έκανε την εμφάνισή του στην κοιλάδα του Νείλου. Ωραία πηγάδια, με μεγάλη διάμετρο, ανακαλύφθηκαν στην νεκρούπολη των ιερέων του Θωθ στην Ερμούπολη, όχι πολύ μακριά από τον τάφο του Πετόσιρη, στην Αντινόη και στο ναό της Τάνιδας. Το πρώτο είναι βέβαιο πως κατασκευάστηκε για να λειτουργεί με μαγγάνι, αλλά το πηγάδι αυτό δε φαίνεται να είναι αρχαιότερο από τον τάφο του Πετόσιρη, ο οποίος ανάγεται, όπως πιστεύουν πολλοί, στη βασιλεία του Πτολεμαίου Σωτήρα.

Απόσπασμα από Pierre Montet, Η καθημερινή ζωή στην αρχαία Αίγυπτο, Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα 1988, σελ. 116-17. [Μεταφράστρια Έλλη Αγγέλου].

ΤΑΦΙΚΑ ΕΘΙΜΑ - Η τελετή "ανοίγματος του στόματος"

O πάπυρος του Άνι. Περιέχει το Βιβλίο των Νεκρών. Απεικονίζεται ταφική πομπή. Στο δεξιό άκρο ένας από τους ιερείς κρατάει το όργανο με το οποίο θα πραγματοποιήσει την "Τελετή Ανοίγματος του στόματος". Βρετανικό Μουσείο, Λονδίνο ΕΑ 10470.






Ο βασιλιά Άι εκτελεί το τυπικό της τελετής πάνω στον Τουταγχαμών που απεικονίζεται ως Όσιρις. Τάφος του Τουταγχαμών. Θήβες.
















Θεωρείτο από τις σημαντικότερες αιγυπτιακές τελετουργίες. Στα αρχαία Αιγυπτιακά ονομαζόταν ουέπετ-ερ ή ουέν-ερ «άνοιγμα του στόματος», και απέβλεπε στη μαγική ανάνηψη των λατρευτικών αγαλμάτων θεών, βασιλιάδων ή απλών υπηκόων. Εκτελείτο, αρχικώς, μπροστά από την ανθρωπόμορφη σαρκοφάγο με τη μούμια του νεκρού και μετά το πέρας της ταφής καθημερινά, με αποδέκτη το νεκρικό άγαλμα.
Μία από τις αρχαιότερες καταγραφές της τελετής συναντάται στην επωδή 30b των Πυραμιδικών Κειμένων και προέρχεται από τον ταφικό θάλαμο της πυραμίδας Ούνας:

Ω Βασιλιά Όσιρι! Ανοίγω το στόμα σου για σένα με τη σιδερένια λεπίδα (n Trwy) της Άνω Αιγύπτου (και) τη σιδερένια λεπίδα της Κάτω Αιγύπτου.

Οι λεπίδες νετσερούι κατά το Μέσο και Νέο Βασίλειο αντικαταστάθηκαν από ένα ειδικό εργαλείο που έφερε διπλή λεπίδα, ονομαζόταν πέσσεσ-κεφ και χρησιμοποιείτο για να στηριχθεί το κάτω μέρος του σαγονιού της μούμιας κατά τη συμβολική διάνοιξη του στόματος από τον ιερουργό. Της τελετής προίσταντο οι θεοί Ώρος, Φθα και Θωθ. Οι δύο πρώτοι χειρίζονταν τα εργαλεία για το άνοιγμα του στόματος, ενώ ο Θωθ είχε αναλάβει την αναζωογόνηση της καρδιάς, με σκοπό να θυμάται ο νεκρός αυτά που έχουν περιπέσει στη λήθη και να μπορεί να απολαμβάνει τα προσφερόμενα αγαθά. Στη συνέχεια ακολουθούσε ο κατάλογος των προσφερόμενων αγαθών για την άλλη ζωή.
Κατά τη διάρκεια του Νέου Βασιλείου, διαμορφώθηκαν δύο ξεχωριστές παραδόσεις. Η πρώτη παράδοση, που καταγράφηκε στην επωδή 23 της Βίβλου των Νεκρών, συνέχιζε την παράδοση του Μέσου Βασιλείου με τη μεσολάβηση της θεικής δύναμης στην εκτέλεση της τελετής. Η επωδή ανέφερε χαρακτηριστικα:

Το στόμα μου ανοίγει από τον Φθα και οτιδήποτε βρίσκεται στο στόμα μου ελευθερώνεται από τον τοπικό μου θεό. Ο Θωθ συμμετέχει εξοπλισμένος με μαγεία (χεκά). Τα δεσμά του Σηθ, τα οποία περιόριζαν το στόμα μου, έχουν λυθεί. Ο θεός Ατούμ τα έχει εξορκίσει και έχει αποτρέψει τους περιορισμούς του Σηθ. Το στόμα μου είναι ανοικτό, το στόμα μου έχει χωριστεί από τη σιδερένια λεπίδα του, με την οποία ανοίγει το στόμα των θεών. Είμαι η Σέκχμετ, και στέκομαι πίσω από Εκείνη που είναι ο δυνατός άνεμος του ουρανού! Είμαι ο Μέγας Ωρίων που κατοικεί στις ψυχές της Ηλιούπολης. Όσον αφορά τις μαγικές επωδές (χεκάου) που θα απαγγελθούν εναντίον μου, οι θεοί θα ξεσηκωθούν κατά αυτού, ακόμα και ολόκληρη η Εννεάδα.

Η δεύτερη παράδοση ακολούθησε εκείνη των Πυραμιδικών Κειμένων, διαφέροντας μόνο στους σκοπούς και τις εμπλεκόμενες θεότητες. Η διαδικασία αποτελείτο από 75 επεισόδια και τιτλοφορείτο ως «Τελετή Ανοίγματος του Στόματος για το Άγαλμα του Νεκρού στο Χουτ-Νεμπου». Οι συγγενείς του νεκρού τοποθετούσαν την ανθρωπόμορφη σαρκοφάγο με τη μούμια κατακόρυφα, πάνω σε σωρό από καθαρή άμμο, μπροστά από την είσοδο του τάφου. Μετά τις απαραίτητες σπονδές και τους εξαγνισμούς, ο αρχιερέας (σεμ-νέτσερ) άνοιγε το στόμα της μούμιας με ειδικά εργαλεία (σμίλη, σκεπάρνι, πέσσεσ-κεφ κ.ά.), με σκοπό να επαναφέρει συμβολικά τις αισθήσεις του νεκρού και να εμφυσήσει θεική πνοή στο νεκρό σώμα. Η διαδικασία αυτή επαναλαμβανόταν τρεις φορές, χρησιμοποιώντας διαφορετικά εργαλεία κάθε φορά, εναλλασσόμενη με θυσίες ζώων και σπονδές. Η τελετή ολοκληρωνόταν με την απαγγελία υμνολογιών προς τους θεούς και την τελική απόθεση του νεκρού στον τάφο.


Απόσπασμα από Παναγιώτης Η. Μ. Κουσούλης, Αναζητώντας την Αιώνια Ζωή. Θάνατος και Ταρίχευση στην Αρχαία Αίγυπτο, Εκδόσεις Αρχέτυπο, Αθήνα 2004, σελ. 185-89. [Σημ. το κείμενο περιέχει πλήρεις βιβλιογραφικές αναφορές που δεν αναφέρονται εδώ για λόγους οικονομίας].

ΑΡΧΑΙΑ ΑΙΓΥΠΤΙΑΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ - Η διδασκαλία του Πταχοτέπ

Πρόκειται για ένα συγκλονιστικό κείμενο που μας έχει διασωθεί σε τέσσερα αντίγραφα, τρία σε παπύρους και ένα που περιέχει μόνο την εισαγωγή του κειμένου πάνω σε ξύλινη πινακίδα. Χρονολογείται στο τέλος της 6ης δυναστείας, τέλος του Αρχαίου Βασιλείου (~2100 π.Χ.).
Οι διδαχές του σοφού Πταχοτέπ προς το γιο του δεν παρουσιάζονται με μία λογική σειρά και σκοπός τους είναι να τονιστούν βασικές αρετές όπως ο αυτοέλεγχος, η μετριοπάθεια, η ευγένεια, η ευγνωμοσύνη, η δικαιοσύνη και η διακριτικότητα. Διαλέξαμε την καλύτερη έκδοση των κειμένων μέχρι στιγμής από την Miriam Lichtheim.

«Beginning of the formulations of excellent discourse spoken by the Prince, Count, God´s father, God´s beloved, Eldest Son of the King, of his body, Mayor of the City and Vizier Ptahhotep, in instructing the ignorant in knowledge and in the standard of excellent discourse, as profit for him who will hear, as woe to him who would neglect them. He spoke to his son:

Don´t be proud of your knowledge,
Consult the ignorant and the wise.
The limits of art are not reached,
No artist´s skills are perfect.
Good speech is more hidden than greenstone,
Yet may be found among maids at the grindstones.
If you meet a disputant in action,
A powerful man, superior to you,
Fold your arms, bend your back,
To flout him will not make him agree with you.
Make little of the evil speech
By not opposing him while he´s in action.
He will be called an ignoramus,
Your self-control will match his pile (of words).
…………………………………………..
10. If you are poor, serve a man of worth,
That all your conduct may be well with the god.
Do not recall if he once was poor,
Don´t be arrogant toward him
For knowing his former state.
Resoect him for what has accrued to him,
For wealth does not come by itself.
It is their law for him whom they love,
His gain, he gathered it himself.
It is the god who makes him worthy
And protects him while he sleeps.
11. Follow your heart as long as you live,
Do no more than is required,
Do not shorten the time of «follow-the-heart,»
Τrimming its moment offends the ka.
Do not waste time on daily cares
Beyond providing for your household.
When wealth has come, follow your heart,
Wealth does no good if one is glum!
……………………………………..
16. If you are a man who leads,
Whose authority reaches wide,
You should do outstanding things,
Remember the day that comes after.
No strife will occur in the midst of honors,
But where the crocodile enters hatred arises.
17. If you are a man who leads,
Listen calmly to the speech of one who pleads.
Don´t stop him from purging his body
Of that which he planned to tell.
…………………………………….
18. If you want a frienship to endure
In the house you enter
As master, brother, or friend,
In whatever place you enter,
Beware of approaching the women!
Unhappy is the place where it is done,
Unwelcome is he who intrudes on them.
A thousend men are turned away from their good:
A short moment like a dream,
Then death comes for having known them.
………………………………………
19. If you want a perfect conduct,
To be free from every evil,
Guard against the vise of greed:
Α grievous sickness without cure,
There is no treatment for it.
………………………………………..
20. When you prosper and found your house,
And love your wife with ardor,
Fill her belly, cloth her back,
Ointment soothes her body.
Gladden her heart as long as you live,
She is a fertile field for her lord.
…………………………………………
21. Sustain your friends with what you have,
You have it by the grace of god.
Of him who fails to sustain his friends
One says, «a selfish ka.»
………………………………………….
24. If you are a man of worth
Who sits in his master´s council,
Concentrate on excellence,
Your silence is better than chatter.
Speak when you know you have a solution,
It is the skilled who should speak in council.
Speaking is harder than all other work,
He who understands it makes it serve.
25. If you are mighty gain respect through knowledge
And through gentleness of speech.
…………………………………………….
He who provokes gets into trouble.
…………………………………………….
He who frets all day has no happy moment,
He who´s gay all day can´t keep house.


Απόσπασμα από Miriam Lichtheim, Ancient Egyptian Literature. The Old and Middle Kingdoms, vol. I, University of California Press, 2006, σελ. 61-80.

ΕΠΙΚΑΙΡΑ - Η τύχη του ερειπωμένου σπιτιού του Ι. Αθανασίου

Το εσωτερικό του ερειπωμένου πια σπιτιού του Αθανασίου στην Κούρνα, Λούξορ

Μεταφέρω την παράγραφο απευθείας από το Newsletter Νο 36 (Καλοκαίρι 2008) της ASTENE (βλ. συνδέσεις) σελ. 3 σχετικά με την τύχη του σπιτιού του Ι. Αθανασίου (βλ. άρθρο για Giovanni d´Athanassi) στο χωριό Κούρνα της δυτικής όχθης, απέναντι από το Λούξορ, όπου αποφασίστηκε να κατεδαφιστούν όλα σχεδόν τα σπίτια των κατοίκων της περιοχής προκειμένου να ενοποιηθεί το αρχαιολογικό τοπίο στην περιοχή. Το σπίτι του Αθανασίου θεωρείται και είναι ένα πολύ σημαντικό μνημείο (πρόκειται για περίπου 700 τ.μ.) για τους αιγυπτιολόγους αφού παρέλασαν από αυτό όλες οι μεγάλες μορφές της αυγής της αιγυπτιολογίας ως επιστήμης στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα. Για το σκοπό της διατήρησης και ανάδειξης του έχει συσταθεί μια οργάνωση. Νεώτερα στοιχεία προσεχώς.

Bασίλης Χρυσικόπουλος

"Gourna Houses Project, Luxor
Following a resolution proposed and adopted at last year´s AGM (and subsequently supported by The Charity Commission), Dr John Taylor has sought to have "Yanni´s house" at Gourna (Giovanni d´Athanassi 1798-1854) Greek excavator and collector) ' possibly threatened with demolition - surveyed with a view to assessing its condition prior to restoration at some later date. The house is of considerable historical interest, having been used by early travellers and scholars intent on exploring the ancient egyptian temples and tomb. Unfortunately, while some progress has been made in contacting surveyors prepared to carry out the work (subject to an agreed budget), no final decision can be made until one of them submits a complete breakdown of expenses - and the ownership of the house and the adjacent land is known with certaint".

ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΖΩΗ - Τα ποτά (Ζύθος - Οίνος)

Ο ζύθος ήταν το εθνικό ποτό των Αιγυπτίων. Παντού στο σπίτι, στα χωράφια, στα καράβια, στις ταβέρνες, έπιναν ζύθο. Όταν ο Σινουχίτ πήρε χάρη και γύρισε με πλοίο από τους δρόμους του Ώρου στην Ίτυ-Ταουί, προσαρμόσθηκε πάλι στην αιγυπτιακή ζωή πίνοντας ζύθο, που τον είχε από καιρό στερηθεί. Στην Αίγυπτο έφτιαχναν το ποτό αυτό από κριθάρι ή σίκαλη και από χουρμάδες. Τα μέσα παραγωγής του αποτελούνταν από φόρμες παρόμοιες με των ψωμάδων, αλλά μεγαλύτερες, από ένα πανέρι και από μια σειρά από πήλινα πιθάρια και λεκάνες. Η εργασία άρχιζε με το φτιάξιμο ψωμιών. Όπως και στην παρασκευή άρτου έστηναν πυραμίδα από φόρμες γύρω από μία εστία. Ταυτόχρονα ετοίμαζαν μια ζύμη που την έλεγαν "ουατζίτ", "η φρέσκια", που την έριχναν στις καυτές φόρμες. Τη ζύμη αυτή δεν την άφηναν περισσότερο από όσο χρειαζόταν για να ροδίσει η κόρα. Το εσωτερικό της έπρεπε να μένει ωμό. Τα μισοψημένα αυτά ψωμιά τα έτριβαν μέσα σε μια μεγάλη λεκάνη και τα αναμίγνυαν με το σιρόπι των χουρμάδων. Ύστερα ανακάτευαν το μίγμα και το φιλτράριζαν. Σε λίγο στο υγρό άρχιζε η ζύμωση. Δεν απόμενε παρά να το αδειάσουν μέσα στα πιθάρια και να το σφραγίσουν με ένα μικρό πιάτο και λίγο γύψο. Με τον τρόπο αυτό τα πιθάρια μπορούσαν και να ταξιδέψουν ακόμη...
Από τότε που η Αίγυπτος κυβερνιόταν από μια οικογένεια που καταγόταν από το Δέλτα, οι φίλοι του χυμού των σταφυλιών της κληματαριάς, του δώρου αυτού του Οσίριδος, που δεν τους είχε ποτέ λείψει, ήταν περισσότεροι παρά ποτέ άλλοτε! Την εποχή αυτή γινόταν μεγάλο εμπόριο κρασιού. Κάποιος υπάλληλος του βασιλικού παλατιού, που ήταν επιφορτισμένος με τον επισιτισμό, φθάνει στα κτήματα της Πι-Ραμσή με τρία πλοία, το δικό του και δύο φορτηγίδες, που του είχαν δώσει από τον Οίκο των Εκατομυρίων Ετών της Ουσιμαρέ. Φορτώνει 21 άτομα, 1500 σφραγισμένα πιθάρια κρασί, 50 πιθάρια από ένα ποτό που το έλεγαν "σεντέχ", 50 από ένα άλλο ποτό που το έλεγαν "πα-ουρ" καθώς και πανέρια με σταφύλια και ρόδια και άλλα που δεν ξέρουμε τι έιχαν μέσα. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι το ένα από τα δύο αυτά ποτά ήταν σιρόπι από ζουμί ροδιών και το άλλο κάποιο ποτό που το παρασκεύαζαν από κρασί. Όπως κι αν έχει το πράγμα το "σεντέχ" αναφέρεται συχνά μαζί με το κρασί. Οι νεαροί σπουδαστές μεθούσαν τόσο με το ένα όσο και με το άλλο ποτό προκαλώντας το θυμό των γερο-γραφέων.
Βρέθηκαν στο Ραμσείο πολλά σπασμένα κρασοπίθαρα, που είχαν γραμμένες με μελάνι και με ιερατική γραφή, ενδιαφέρουσες πληροφορίες για την προέλευσή τους. Στο Δέλτα, και κυρίως στην ανατολική του περιοχή, βρίσκονταν όλοι σχεδόν οι αμπελώνες. Διαβάζουμε πάνω στα πιθάρια αυτά "καλό κρασί της όγδοης φοράς" ή κρασί κρασί της τρίτης φοράς" ή "γλυκό κρασί". Υποθέτω ότι το γλυκό κρασί σήμαινε κρασί της καινούργιας εσοδειάς και ότι τρίτη ή όγδοη φορά σήμαινε τρίτο ή όγδοο άδειασμα από το ένα πιθάρι στο άλλο. Πραγματικά τα συχνά αδειάσματα από το ένα πιθάρι στο άλλο είναι ένα από τα μέσα για να μην αλλοιώνεται το κρασί...

Απόσπασμα από Pierre Montet, Η καθημερινή ζωή στην Αρχαία Αίγυπτο, Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα 1988, σελ. 98-100. [Μεταφράστρια Έλλη Αγγέλλου].

ΘΡΗΣΚΕΙΑ - Η σεξουαλικότητα των θεών

Είναι φανερό πως οι θεοί έχουν φύλο. Είναι ή αρσενικοί ή θηλυκοί. Η διττότητα του φύλου δεν είναι καθόλου συνηθισμένη. Στο μέτρο που γεννά όλα τα όντα, όποιο κι αν είναι το φύλο τους. ο δημιουργός θεωρείται σαν ανδρόγυνος από φυσικού του. Οπωσδήποτε αυτός ο ανδρογυνισμός δε φαίνεται να επηρεάζει τη θεμελιακή του εμφάνιση, που παραμένει αρσενική, τόσο στις σχέσεις του με τους άλλους θεούς, όσο και στις διάφορες εκδηλώσεις του. Οι σεξουαλικές συνήθειες των θεών επηρεάζονται πολύ από το γεγονόςότι αποτελούν μια μεγάλη οικογένεια, όπου όλοι λίγο πολύ συνδέονται με στενούς δεσμούς συγγένειας. Η ενδογαμία αποτελέι κανόνα. Επί πλέον, αν ο αριθμός των θεών τελικά γίνεται μεγάλος, όλοι βγήκαν από ένα και μοναχό, το δημιουργό, "τον ένα που έγινε πολλοί". Μέσα στη μοναξιά του αυτός δε μπορούσε παρά να καταφύγει στον αυνανισμό, για να γεννήσει το πρώτο θεικό ζευγάρι. Αυτό το ζευγάρι αδερφού-αδερφής δεν έχει επίσης άλλη διέξοδο από την ένωσή του, για να κάνει με τη σειρά του απογόνους...Οι θεοί τείνουν να σχηματίζουν αντρόγυνα. Συνήθως ένας θεός έχει μόνο μια γυναίκα. Όσο μεγαλώνει ο αριθμός τους, οι αρχικοί περιοριστικοί όροι δεν εφαρμόζονται πια εντελώς, οι καταστάσεις διαφοροποιούνται και έρχονται σε φως οι πειρασμοί. Εμφανίζονται οι περιπτώσεις των πολλών συζύγων. Εκτός από τη Νέφθυ, τη νόμιμη γυναίκα του, ο Σηθ έχει δύο άλλες συντρόφισσες της ζωής του, την Ανάτ και την Αστάρτη. Αξίζει να σημειωθεί πως του τις έδωσαν κατά τρόπο επίσημο, σαν αποζημίωση από το μερίδιο της κληρονομιάς του Όσιρι, την οποία κατακρατούσε και χρειάστηκε να αποδώσει στον Ώρο! Ο τελευταίος πάλι έχει επτά παλλακίδες έξω από την Αθώρ. Μια τέτοια κατάσταση μπορεί φυσικά να γεννήσει ζήλειες και οικογενειακές σκηνές!

Απόσπασμα από D. Meeks-C. Favard Meeks, Η καθημερινή ζωή των αιγυπτιακών θεών, Εκδόσεις Παπαδήμας, Αθήνα 1995, σελ. 113-14. [Μεταφραστής Σταύρος Βλοντάκης].

ΓΡΑΦΗ - H γέννηση της γραφής

Ιερογλυφική γραφή από το ναό του Καρνάκ

Για να καταγράφονται ημερομηνίες και γεγονότα, υπολογισμοί ή και όμορφες ιστορίες, έγινε αισθητή νωρίς η ανάγκη ενός συστήματος σημειογραφίας, και επέτρεψε την ανάπτυξη της ιερογλυφικής γραφής, ταυτόχρονα με τη γέννηση του φαραωνικού πολιτισμού. Ονομασθέντα κακώς «ιερογλυφικά» (ιερά γραφή) από τους Έλληνες, τα χρησιμοποιηθέντα σημεία είναι ιδεογράμματα, των οποίων η σχεδίαση περιγράφει μία συγκεκριμένη πραγματικότητα του αιγυπτιακού περιγύρου: πανίδα, χλωρίδα, κτίρια, εργαλεία, έπιπλα και, ασφαλώς, ανθρώπινα όντα και θεότητες. Αν, λόγου χάριν, το κείμενο που θέλουν να γράψουν περιλαμβάνει τις λέξεις «γάτος» και «παιδί», σχεδιάζουν ένα γάτο και ένα παιδί, χρησιμοποιώντας μία «λέξη-σημείο» ή ιδεόγραμμα. Όμως, για να εκφράσουν αφηρημένες ιδέες, όπως «σκέπτομαι», «αγαπώ», «θλίβομαι», το ιδεογραφικό σύστημα χωλαίνει. Τότε η δυ σκολία παρακάμπτεται με τη χρησιμοποίηση των ίδιων ιδεογραμμάτων, όχι για την ιδέα που αναπαριστούν αλλά για τη φωνητική τους αξία. Έτσι, το ιδεόγραμμα για το «μάτι» (που προφέρεται ιρ) συναντάται στη λέξη «μάτι» ως ιδεόγραμμα, και μπαίνει στη σύνθεση της λέξης ίρτυβ, «γαλάζιο», ως φωνόγραμμα. Για να διαφοροποιήσουν τα ομώνυμα από τα ομόσημα, χρησιμοποιούν διάφορα γραφικά εργαλεία. Τα αληθινά ιδεογράμματα ακολουθούνται, κατά γενικό κανόνα, από μία κάθετη γραμμή. Όταν μία λέξη είναι γραμμένη με τη βοήθεια πολλών φωνογραμμάτων, η ανάγνωση της βοηθείται από προσδιοριστικά σημεία, τοποθετούμενα στο τέλος της λέξης, για να υποδειχθεί σε ποια σημασιολογική κατηγορία ανήκει αυτή η λέξη. Έτσι, όλες οι δραστηριότητες του ήλιου (ανατολή, δύση, λαμπρότητα), οι έννοιες του χρόνου και των διαιρέσεων του χρόνου, «προσδιορίζονται» με το ιδεόγραμμα του ηλιακού δίσκου.


Απόσπασμα από Guillemette Andreu, Η καθημερινή ζωή στην Αίγυπτο τον καιρό των πυραμίδων, [Εκδόσεις Παπαδήμα] Αθήνα 2000, σελ. 15. (Μεταφραστής Γιώργος Σπανός).

ΙΣΤΟΡΙΑ - Giovanni d’Athanasi, ο Λήμνιος (1798-1854): Ο ρόλος του στις ανακαλύψεις αρχαιοτήτων της Αιγύπτου κατά το πρώτο μισό του 19ου αιώνα.

To σπίτι όπου διέμενε ο Αθανασίου ακριβώς πάνω από τον τάφο του Νάκχτ στην Κούρνα

Δυτική όχθη

…If all rare objects of antiquity which we daily discovered in the course of our excavations in Thebes had been destined for any one Museum, the world might by this time have seen at one view, the complete picture of Egypt as it was centuries ago…
(G. d’Athanasi, Researches and discoveries in Upper Egypt)


Ο Ιωάννης Αθανασίου ή Giovanni d’Athanasi,[i] όπως έγινε ευρύτερα γνωστός στην εποχή του, γεννήθηκε το 1798 στη Λήμνο[ii]. Ο πατέρας του ήταν έμπορος, ο οποίος είχε εγκατασταθεί στο Κάϊρο. Σε ηλικία 11 ετών, το 1809, ο μικρός Ιωάννης μεταβαίνει και αυτός στο Κάϊρο για να τον συναντήσει. Η προσαρμογή όμως του μικρού αγοριού στην ξένη πόλη αποδεικνύεται δύσκολη, λόγω και της έλλειψης της μητρικής φροντίδας. Αφού έμεινε με τον πατέρα του μαζί για ένα περίπου χρόνο, παρακολουθεί, για τα επόμενα δύο χρόνια, σχολείο στην Αίγυπτο. Στη συνέχεια πηγαίνει στην Αλεξάνδρεια και μετά στο Κάιρο, όπου συναντά την μητέρα του και τα αδέλφια του, που ήρθαν από τη Λήμνο. Σε ηλικία 15 ετών (τον Μάρτιο του 1813) εισέρχεται στην υπηρεσία του συνταγματάρχη Ε. Missett, γενικού προξένου της Μεγάλης Βρετανίας, μιας από τις δύο αντίπαλες, υπολογίσιμης ισχύος, δυνάμεις της εποχής που κυριαρχούσαν στην ευρύτερη περιοχή της Αιγύπτου.
Βρισκόμαστε στις αρχές του 19ου αιώνα στην Αίγυπτο του Μωχάμετ Άλι, ισχυρού αντιβασιλέα της Αιγύπτου, υπό την οθωμανική κηδεμονία της Πύλης. Η φρενήρης κούρσα των δύο μεγάλων δυνάμεων της εποχής, της Γαλλίας και της Μεγάλης Βρετανίας, για την πρόσκτηση και τον έλεγχο νέων εδαφών περιλαμβάνει και την Αίγυπτο. Ο έλεγχος της χώρας καθίσταται επιτακτικός για όποιον επιθυμούσε να εδραιώσει τη ζώνη επιρροής του στην νοτιοανατολική Μεσόγειο και να διεισδύσει στην Ασία και ειδικά την Ινδία, η οποία ήδη βρισκόταν υπό βρετανική κυριαρχία. Η Αίγυπτος γίνεται μέρος του «ανατολικού ζητήματος» (εικ.1).
Στην πραγματικότητα, την αντιπαλότητα των δύο δυνάμεων επί αιγυπτιακού εδάφους ενσαρκώνουν οι φορείς της διοικητικής αρχής των δύο κρατών, που δεν είναι άλλοι από τους γενικούς τους προξένους, για τη Γαλλία ο B. Drovetti, ενώ για τη Μεγάλη Βρετανία ο H. Salt, διάδοχος του αποχωρήσαντος Missett.[iii] Χαρακτηριστική του επικρατούντος κλίματος είναι η σκέψη ενός ταξιδιώτη της εποχής για τη διχοτόμηση της Αιγύπτου με στόχο το μοίρασμα των αρχαιολογικών ευρημάτων: “…the two consuls, Messrs. Salt and Drovetti, had assumed an exclusive right over all that remained of the proud inheritance of the Pharaohs and the Ptolemies…they had accommodated their differences by a treaty…the Nile was to be the boundary of their respective possession…”.[iv]
Η διαμάχη για την απόκτηση αρχαιοτήτων μεταφέρεται στο επίπεδο των διαφόρων ταξιδιωτών, ευρωπαίων ή αμερικανών, οι οποίοι αποζητούν με κάθε τρόπο, μέσα από τα αρχαία αντικείμενα, τη δόξα ή απλά τον πλούτο.
Στην πράξη, ένα χαρακτηριστικό περιστατικό της διάθεσης για απομύζηση των αρχαιοτήτων της Αιγύπτου κατά την περίοδο αυτή είναι η απόσπαση, με τη χρήση μεταλλικών εργαλείων, από τον διάσημο γάλλο ταξιδευτή και μεταλλειολόγο F. Caillaud, μιας τοιχογραφίας τάφου που μόλις είχε ανακαλύψει ο Αθανασίου. Ο γάλλος, αφού ζήτησε και πήρε από τον Αθανασίου την άδεια να ζωγραφίσει κάποιες παραστάσεις, υπερέβη τα επιτρεπτά όρια αφαιρώντας κομμάτια της τοιχογραφίας τα οποία στη συνέχεια φυγάδευσε στο σπίτι του.[v]
Εξάλλου, αθέμιτος ανταγωνισμός και υστεροβουλία κατά την αναζήτηση και εκμετάλλευση των αρχαίων έργων αντανακλώνται και σε ένα άλλο περιστατικό: όταν ο Αθανασίου ζητεί από τον γνωστό ταξιδευτή J. Bonomi να σχεδιάσει για λογαριασμό του Salt, έναν τάφο που ο έλληνας μόλις είχε ανακαλύψει. Ο Αθανασίου ουδέποτε έ έ λαβε το αντίγραφο των σχεδίων, ενώ εικάζει ότι τα σχέδια πρέπει να τα έχει στα χέρια του ο ζωγράφος και ταξιδιώτης R. Hay, φίλος και συνεργάτης του Bonomi, ο οποίος είχε σκοπό να τα εκμεταλλευτεί εμπορικά.[vi]
Μέσα σε αυτό το κλίμα διαμορφώνεται η ανασκαφική ταυτότητα και η συλλεκτική δραστηριότητα του Ιωάννη Αθανασίου, η οποία χωρίζεται σε τρεις περιόδους:
α. Η πρώτη συμπίπτει με το έτος 1817, όταν κύριος εκπρόσωπος του Salt για τις ανασκαφές είναι ο γνωστός ιταλός μηχανικός Belzoni, ενώ ο Αθανασίου επιφορτίζεται με τα καθήκοντα του διερμηνέα του γραμματέα του Salt, H.-W. Beechy, κατά τη διάρκεια της πρώτης αποστολής τους στο Καρνάκ και της δεύτερης στο Αμπού Σιμπέλ. Ο Belzoni, ύστερα από παρεξήγηση με τον Salt, απολύεται από τον Άγγλο ευγενή· έτσι περνάμε στην δεύτερη περίοδο, όταν πλέον ο Αθανασίου έχοντας την προηγούμενη εμπειρία καλείται να αναλάβει τη θέση του Belzoni και να ηγηθεί των ανασκαφικών δραστηριοτήτων για λογαριασμό του Salt.[vii]
β. Η δεύτερη αυτή περίοδος καλύπτει το χρονικό διάστημα μετά το 1818 έως το 1827, όταν ο Αθανασίου, ύστερα από το θάνατο του Salt, το 1827, και μετά από παραμονή 18 ετών στην Αίγυπτο αποχωρεί από την Αίγυπτο.
γ. Κατά την τρίτη περίοδο, μεταξύ 1828 και μέχρι το θάνατο του, το 1854, ο Αθανασίου εξακολουθεί να ασχολείται με τη συγκρότηση της προσωπικής του συλλογής, όσο κι εκείνης του προξένου J. Βarker, του διαδόχου του Salt, μεταξύ των ετών 1829-1833, με στόχο την προώθησή τους κυρίως στο Βρετανικό Μουσείο[viii]. Σε αυτή την περίοδο συγγράφει και την αυτοβιογραφία του για το διάστημα που έζησε στην Αίγυπτο[ix] (εικ.2). Μάλιστα επανέρχεται στη χώρα αυτή για λογαριασμό του δημοπράτη L. Sotheby προκειμένου να συλλέξει πληροφορίες για τα αντικείμενα που πρόκειται να πωληθούν σε πλειστηριασμό στο Λονδίνο από τον οίκο Sotheby’s[x].
Τον σημαίνοντα ρόλο που διαδραμάτισε στους κόλπους της Αιγυπτιολογίας προδίδει η παρουσία του στο παγκόσμιο ευρετήριο προσωπικοτήτων του συγκεκριμένου κλάδου γνωστού και με το όνομα “Who was who in Egyptology”. [xi]
H δραστηριότητα του Αθανασίου, ως ανασκαφέα, είναι πλούσια.[xii] Οι πληροφορίες, που ο ίδιος παρέχει μέσα από την αυτοβιογραφική του αφήγηση, είναι, ως επί το πλείστον, αποσπασματικές και αφορούν, στις 50 περίπου πρώτες σελίδες του έργου του, σε επιλεγμένα στιγμιότυπα των ταξιδιών του. Μέσα από αυτές δίνεται στον αναγνώστη η εντύπωση της επιφυλακτικότητας από την πλευρά του συγγραφέα έναντι της αθέμιτης ανταγωνιστικότητας από ορισμένους ευρωπαίους συναδέλφους του.[xiii]
Όπως ο ίδιος μας πληροφορεί, η προσπάθειά του να περιγράψει τις περιπέτειές του στην Αίγυπτο προήλθε από την πίεση άγγλων φίλων του αφού ο ίδιος δεν είχε καμία διάθεση να εκθέσει την ζωή του στο ευρύ κοινό. Το πρώτο αμιγώς αυτοβιογραφικό μέρος του βιβλίου λειτούργησε, κατά κάποιο τρόπο προσχηματικά και βέβαια επεξηγηματικά ως εισαγωγή στο δεύτερο μέρος του βιβλίου που είναι ο κατάλογος με αρχαιολογικά ευρήματα που θα παρουσιάζονταν στην επικείμενη δημοπρασία. Έτσι πιστεύουμε ότι, με την ευκαιρία της δημόσιας δημοπρασίας από τον οίκο L. Sotheby & son στο Λονδίνο το Μάρτιο του 1836, κυκλοφόρησαν και οι ανασκαφικές εμπειρίες του Αθανασίου. Επιβάλλεται σε αυτό το σημείο να διευκρινίσουμε μερικές πτυχές της αυτοβιογραφίας του. Το πρόχειρο ύφος γραφής, η ακατάστατη παράθεση σκέψεων καθώς και η ανυπαρξία χρονολογιών επιβεβαιώνουν την από μνήμης ανάσυρση γεγονότων και καθιστούν δυσχερή, ενίοτε, ακόμα και την αναγνώριση τοπίων και περιοχών.[xiv]
Το δεύτερο μέρος της περιήγησής του στην Αίγυπτο αποτελείται από μια σειρά αφηγήσεων υπό μορφή συμβουλών για τους τουρίστες και το τι θα πρέπει να προσέχουν στην Αίγυπτο, επίσης περιγραφές των συνηθειών των αράβων τους οποίους, λόγω της μακροχρόνιας παραμονής του στη χώρα, γνώριζε πια καλά. Αξίζει να σημειωθεί ότι το σπίτι του βρισκόταν μέσα στο χωριό Qurna, όχι μακριά από την Κοιλάδα των Βασιλέων, πάνω από τον τάφο 52.[xv]
Εξάλλου, η αξιέπαινη προσπάθεια του να μην αφήσει στη λήθη την περίοδο αυτή της ζωής του μας φανερώνει, εκτός των άλλων, τα συναισθήματά του έναντι του εργοδότη και των συνεργατών του. Ο χαρακτήρας του ως πιστού ακολούθου του Salt είναι ευδιάκριτος σε κάθε αφήγησή του. Παραμένει ευλαβικά ευγνώμων και προστατευτικός στον άνθρωπο που του έδειξε εμπιστοσύνη στην ανάληψη της ευθύνης των ανασκαφών εν ονόματί του.[xvi]O Salt στηριζόταν στον πιστό του Αθανασίου για την διεκπεραίωση, χωρίς προβλήματα, των ζητημάτων, που εγείρονταν κατά διαστήματα. Μέσα από αυτό το πρίσμα γίνεται αντιληπτό το ειδικό βάρος των κινήσεων του Αθανασίου ως εκπροσώπου του Γενικού Προξένου της Αγγλίας στην ευρύτερη περιοχή των Θηβών (εκτός από τον ανταγωνισμό των ευρωπαίων συχνά ήταν και τα επεισόδια με τους άραβες, όταν κάποιος ευρωπαίος, αγνοώντας τις διαφορετικές συνήθειές τους προέβαινε σε κάποια προσβλητική πράξη ή ακόμη και τα εσωτερικά προβλήματα μεταξύ των διαφόρων φυλών ή πάλι η διένεξη των Μαμελούκων με την κεντρική εξουσία του Μωχάμετ Άλι).[xvii]
Μέσα από την περιγραφή γεγονότων διαφαίνεται ακόμη ο χαρακτήρας ενός ευφυούς ανθρώπου κι ενός αποτελεσματικού ανασκαφέα. Ο Αθανασίου είναι γνωστός ως «Yanni» ή «Iani» σε όλους τους ταξιδιώτες της εποχής. Ο ίδιος ο J.-F. Champollion, ο λαμπρός αποκρυπτογράφος της ιερογλυφικής γραφής, σε επιστολή του προς τον αδελφό του, αναφέρεται στον «Iani», ως ανασκαφέα με σημαντικές ανακαλύψεις (εικ.3). Μεταξύ άλλων αντικειμένων που ανακάλυψε ο Αθανασίου, ο Champollion αναφέρει και δύο γιγαντιαίες σφίγγες για τις οποίες κάνει λόγο και ο ίδιος ο έλληνας ανασκαφέας, υπερήφανος, που κατόρθωσε να τις μεταφέρει μέχρι την Αλεξάνδρεια, χωρίς κίνδυνο, παρά το υπερβολικά μεγάλο βάρος τους.[xviii] Πάπυροι, προερχόμενοι από κάποια ανασκαφή του Αθανασίου, φαίνεται ότι στάθηκε η αφορμή για την δεύτερη επαφή των δύο ανδρών στην Ισπανία. Εκεί, όπως μαθαίνουμε από την αφήγηση του Αθανασίου, ο ίδιος ο Champollion τον πληροφόρησε για το περιεχόμενο των παπύρων αυτών. Η συλλεκτική δεινότητα του Αθανασίου εκθειάζεται από τον Champollion και σε άλλη μια περίπτωση, με αφορμή το περίφημο άγαλμα της βασίλισσας Καρόμαμα, της 22ης Δυναστείας, που ο έλληνας είχε στη συλλογή του στην Αλεξάνδρεια. Ο Champollion αγόρασε από τον έλληνα «Iani», μεταξύ άλλων, και το μοναδικό αυτό χάλκινο άγαλμα με ένθετο χρυσό, το οποίο αποτελεί σήμερα το κόσμημα του Λούβρου (εικ.4).[xix]
Ο αρχόμενος 19ος αιώνας αποτελεί από πολλές απόψεις το προανάκρουσμα για τις μεγάλες ανακαλύψεις που πρόκειται να ακολουθήσουν κυρίως κατά το δεύτερο μισό του αιώνα. Ο Αθανασίου γνωρίζει ότι έχει το πλεονέκτημα να ανασκάπτει συχνά παρθένο έδαφος. Η συμμετοχή του ή ακόμη και η πρωτοβουλία του στο άνοιγμα τάφων ή στην ανακάλυψη μνημείων του αιγυπτιακού πολιτισμού, είναι αδιαμφισβήτητη. Έτσι στην πρώτη αποστολή του στην Άνω Αίγυπτο, ο Αθανασίου, ως διερμηνέας του Beechy, βρίσκεται στην καρδιά του αιγυπτιακού πολιτισμού, στο ναό του Άμμωνα στο Καρνάκ, όπου για 40 ημέρες, με τα υπόλοιπα μέλη της αποστολής, ανασκάπτουν χωρίς όμως μεγάλη επιτυχία (εικ.5).[xx] Στη συνέχεια ο Αθανασίου γεύεται την εμπειρία της ανακάλυψης της εισόδου στο ναό του Ραμσή ΙΙ στο Αμπού Σιμπέλ, ενός από τα μεγαλοπρεπέστερα μνημεία της αιγυπτιακής θρησκευτικής λατρείας. Μάλιστα αναφέρει χαρακτηριστικά ότι έπρεπε να ανασκάψουν μόνοι τους και να μεταφέρουν την άμμο από το σημείο της ανασκαφής προς τις όχθες του Νείλου (εικ.6).[xxi] Αξιομνημόνευτο είναι ότι η στάθμη της άμμου στις αρχές του 19ου αιώνα έκρυβε το λαμπρό αυτό μνημείο σε τέτοιο βαθμό που να μην επιτρέπει την αναγνώριση και αξιολόγηση του ακριβούς ρόλου του. Χάρη στα σχέδια διαφόρων ως επί το πλείστον ευρωπαίων και αμερικανών ταξιδιωτών έχει διασωθεί η εικόνα της περιοχής εκείνη την εποχή.
Το νησί του ναού της Ίσιδας φαίνεται να επισκέπτεται ο Αθανασίου στη συνέχεια, όπου συνάντησαν την Sarah Belzoni, τη σύζυγο του ιταλού μηχανικού και υπεύθυνου για τις ανασκαφές (εικ.7).[xxii]
Ένα άλλο πολύ σημαντικό ταξίδι του είναι αυτό στις Πυραμίδες. Εκεί ο Αθανασίου ανακάλυψε ο ίδιος, κατά την αφήγησή του, την είσοδο σε μια από τις δύο Πυραμίδες, που υπολείπονταν (ο Belzoni είχε ήδη ανακαλύψει την είσοδο της μεγάλης Πυραμίδας, εκείνης του Χέοπα). Έτσι ο Αθανασίου, ύστερα και από την προτροπή του Belzoni, μπαίνει ο ίδιος σε μια από τις δύο Πυραμίδες, είτε εκείνη του Μυκερίνου είτε του Χεφρήνου. Η περιγραφή του και σε αυτή την περίπτωση είναι φτωχή και ελάχιστα διαφωτιστική (εικ.8).[xxiii]
Με την ανάληψη της αποκλειστικής ευθύνης των ανασκαφών για λογαριασμό του Salt, ο Αθανασίου αποδεικνύεται πολύ αποτελεσματικός. Ο ίδιος, ίσως με κάποια δόση δικαιολογημένης υπεροψίας, το περιγράφει ως εξής: «my excavations in a short time proved very successful, and Mr. Salt’s collection began already to be enriched with various antiquities, particularly in papyri, which, Mr. Salt, during the time of Belzoni, had known only by name. I caused all the colossal pieces which Belzoni had not taken away to be sent to Alexandria”. Από την Αλεξάνδρεια στη συνέχεια οι αρχαιότητες προορίζονταν για τα δύο μεγάλα ευρωπαϊκά μουσεία, ήτοι το Λούβρο και το Βρετανικό.[xxiv]
Οι ανασκαφικές προσπάθειες του Αθανασίου, μεταξύ άλλων, αφορούν ορισμένα πολύ γνωστά πρόσωπα της φαραωνικής Αιγύπτου. Είναι πολύ πιθανόν ο τάφος του Ραμσή Θ΄ (Κοιλάδα των Βασιλέων αρ. 6) να είχε πρωτοανασκαφεί και από τον ίδιο τον Αθανασίου. Ο αμερικανός αιγυπτιολόγος και ανασκαφέας της Κοιλάδας των Βασιλέων C. N. Reeves αναφέρει ως ανασκαφέα τον ίδιο τον Salt, ο οποίος, ως γνωστό, είχε ορίσει τον Αθανασίου επικεφαλής των ανασκαφών για λογαριασμό του, ειδικά μετά την απόλυση του Belzoni. Τα αντικείμενα της συλλογής Salt που δωρίθηκαν στο Βρετανικό Μουσείο και που προέρχονται από αυτό τον τάφο, του Ραμσή Θ΄ , είναι ένα τρανταχτό επιχείρημα.[xxv]
Η εναυσματική διάνοιξη ενός άλλου πασίγνωστου τάφου αποδίδεται πάλι στο Salt: πρόκειται για τον τάφο του περίφημου Φαραώ, Ραμσή Β΄. Οι εργασίες καθαρισμού των πρώτων 55 μέτρων του εν λόγω τάφου χρονολογούνται μετά το 1818, όταν ο Αθανασίου έχει μείνει μόνος υπεύθυνος για τις ανασκαφές του Salt στις Θήβες. Ο John Gardner Wilkinson (περίφημος άγγλος αιγυπτιολόγος σύγχρονος του Αθανασίου), υποστήριξε τότε ότι ο Salt “either independently or through Giovanni (“Yianni”) d’Athanasi, his excavator at Thebes between 1817 and 1827 cleared some 55m (180 ft) into the tomb of Ramesses II (ΚΒ αρ.7).[xxvi] Τα αποτελέσματα δεν τα γνωρίζουμε, αλλά μπορούμε να εικάσουμε ότι οι ανασκαφείς αποθαρρύνθηκαν από την κακή κατάσταση του τάφου κι εγκατέλειψαν την προσπάθεια ή απλώς δεν κατάλαβαν ότι πρόκειται για κάτι ιδιαζόντως σημαντικό, εφόσον δεν τους προσπόριζε άμεσα κάποια αρχαία αντικείμενα για τον εμπλουτισμό συλλογών.
Η συμμετοχή του Αθανασίου πρέπει να θεωρείται πιθανή και σε άλλες πέντε τουλάχιστον ανασκαφικές προσπάθειες, αυτές του Belzoni στον τάφο KΒ 21 (τάφος δύο βασιλισσών της 18ης Δυναστείας;) της Κοιλάδας των Βασιλέων στις 9 Οκτωβρίου 1817[xxvii], τον τάφο ΔΚ 25 (Δυτική Κοιλάδα), το 1817[xxviii], τον τάφο του Άνι ΔΚ 23, το χειμώνα του 1816[xxix], τον τάφο του πρίγκιπα Μοντουχερκεπσέφ (ΚΒ 19)[xxx], τον τάφο του Ραμσή Α΄ στις 10/11 Οκτωβρίου 1817[xxxi] και τον σημαντικότατο τάφο του Σέθου Α΄ (ΚΒ 17), στις 16 Οκτωβρίου 1817[xxxii]. Την πιθανή παρουσία του Αθανασίου ως ανασκαφέα στον τάφο του Αμένοφι του Γ΄ φαίνεται να επικαλείται ο γνωστός αιγυπτιολόγος M. Gabolde. Με επιφύλαξη πάντοτε καθώς, όπως έχουμε ήδη προαναφέρει, η αφήγηση του Αθανασίου δεν χαρακτηρίζεται για την ακρίβεια της, ο Gabolde υποστηρίζει ότι ένας ανασκαφέας του Salt σε διάστημα ορισμένων ετών “τροφοδότησε την σημαντική αυτή συλλογή (του Salt) με διάφορα αντικείμενα”.[xxxiii]
Η πρώτη συλλογή του Salt αγοράζεται από το Βρετανικό Μουσείο το 1821, η δεύτερη από το Λούβρο πέντε χρόνια αργότερα, το 1826. Η φορτισμένη αυτή περίοδος σκληρού ανταγωνισμού φτωχαίνει την Αίγυπτο από μεγάλο μέρος των αρχαιοτήτων της, δημιουργώντας παράλληλα τις μεγάλες ευρωπαϊκές συλλογές που θαυμάζουμε σήμερα στο Παρίσι και το Λονδίνο.[xxxiv] Ο Αθανασίου θα συνεχίσει την τακτική πώλησης των αρχαιοτήτων του Salt και μετά το θάνατο του άγγλου διπλωμάτη, το 1827. Έτσι το 1836 θα δημοπρατηθούν αντικείμενα από τη συλλογή Salt, ενώ το 1837 θα δημοπρατηθούν για λογαριασμό του ίδιου του Αθανασίου σε μια επταήμερη δημοπρασία του οίκου Sotheby’s πολλές εκατοντάδες αντικειμένων.[xxxv] Στις 17 Ιουλίου 1845 ό,τι απόμεινε από τη συλλογή του πωλήθηκε πάλι μέσω του Sotheby’s.[xxxvi]
Τα χρόνια που ακολούθησαν και μέχρι το τέλος του 19ου αιώνα, δύο ακόμα σημαντικοί έλληνες συλλέκτες έδρασαν στην Αίγυπτο, ο ένας μάλιστα πατριώτης του Αθανασίου από τη Λήμνο, ο Ιωάννης Δημητρίου, στην Αλεξάνδρεια, και ο Αλέξανδρος Ρόστοβιτς[xxxvii] στο Κάιρο. Και οι δύο συγκρότησαν πολύ μεγάλες συλλογές τις οποίες στη συνέχεια δώρισαν στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας καθώς και στο Νομισματικό Μουσείο. Μικρό αλλά σημαντικό μέρος αυτής της συλλογής αιγυπτιακών αρχαιοτήτων, εκτίθεται σήμερα σε δύο αίθουσες του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου.
Οι πρώτες ανασκαφικές επιχειρήσεις σε αιγυπτιακό έδαφος, όπως γνωρίζουμε, δεν ήταν συστηματικά οργανωμένες. Πληθώρα αντικειμένων δεν καταγράφονταν κατά την απόσπασή τους από τους τόπους εύρεσης. Έτσι δεν υπήρξε σε καμία περίπτωση συστηματική ανάληψη ευθύνης. Κάτω από αυτές τις συνθήκες γίνεται αισθητή η έλλειψη νόμων για την προστασία των αρχαιοτήτων. Επίσημα νόμοι για τον σκοπό αυτό δεν υφίστανται πριν το 1858[xxxviii], όταν ο Mariette θέτει τις βάσεις για τη δημιουργία μιας νομοθεσίας ώστε να εμποδίσει το παράνομο εμπόριο και να αποθαρρύνει τους αρχαιοκάπηλους. Ωστόσο, παρά την προσπάθεια αυτή, αρχαία αντικείμενα συνεχίζουν να περνάνε σε μεγάλες ποσότητες στα χέρια αγοραστών, εραστών αρχαιοτήτων και ενδιαφερόμενων γενικώς.
Ύστερα από τις εκτεταμένες ανακαλύψεις τάφων στην Κοιλάδα των Βασιλέων (γνωστή και ως Wadi Biban el-Muluk στα αραβικά), στο χωριό Qurna όπως και Dra Abu el-Naga και φυσικά στην Κοιλάδα των Βασιλισσών (γνωστή και ως Biban el-Harim) οι οργανωμένες ανασκαφές, που ακολουθούν τα πρότυπα της σύγχρονης έρευνας με αυστηρά επιστημονικές μεθόδους, ειδικότερα κατά την τελευταία εικοσαετία, έχουν βρει τη θέση τους, ύστερα από τον βάναυσο κατακερματισμό του «μωσαϊκού» των αιγυπτιακών αρχαιοτήτων από το έδαφός τους ειδικότερα κατά το πρώτο μισό του 19ου αιώνα, αλλά και αργότερα.
Οι βιβλιογραφικές αναφορές στον σημαίνοντα ρόλο που διαδραμάτισε ο Αθανασίου στην ανασκαφική έρευνα και συγχρόνως στην συγκρότηση και αποστολή μεγάλων τμημάτων αρχαιολογικών συλλογών, όπως μπορούμε να υποθέσουμε με αρκετή βεβαιότητα πλέον, διαρκώς αυξάνουν. Ο συγχρωτισμός του με προσωπικότητες της νεόσπορης Αιγυπτιολογίας του πρώτου μισού του 19ου αιώνα, τον κατέστησε αναπόσπαστο μέλος της αιγυπτιολογικής κοινότητας. Χάρη στον μειλίχιο χαρακτήρα και το πνεύμα συνεργασίας που τον διέκρινε, ο Αθανασίου έφερε με ιδεώδη τρόπο εις πέρας τις αποστολές που του είχαν ανατεθεί. Η ακατάπαυστη διάθεση αναζήτησης καινούργιων δραστηριοτήτων, χαρακτηριστικό στοιχείο και αυτό της προσωπικότητάς του, τον ωθεί προς το τέλος της ζωής του, το χειμώνα του 1849-1850, να εγκατασταθεί στο Λονδίνο, ως έμπορος πινάκων ζωγραφικής. Η επαγγελματική προσπάθειά του αποτυγχάνει και ο Αθανασίου, όντας σε αλγεινή οικονομική θέση, απευθύνεται για βοήθεια σε παλιούς φίλους και συνεργάτες. Ο Wilkinson και ειδικότερα ο Hay ανταποκρίνονται θερμά στην έκκλησή του.[xxxix]
Το τέλος βρίσκει τον Ιωάννη Αθανασίου στις 19 Δεκεμβρίου 1854 σε μια πανσιόν του Λονδίνου.





[i] Στο εξής χάριν ευκολίας θα συναντάται μέσα στο κείμενο ως «Αθανασίου».
[ii] Η προσεκτική μελέτη του έργου του Αθανασίου επιτρέπει την αναγνώριση ως χρονολογίας γέννησης του το έτος 1798 και όχι το 1799, όπως αρχικά είχε επικρατήσει. Η τρίτη πληρέστερη έκδοση του παγκόσμιου βιογραφικού οδηγού των προσωπικοτήτων της Αιγυπτιολογίας, γνωστή με το όνομα Who was who in Egyptology του 1995, διορθώνει την προηγούμενη του 1987.
[iii] Ο ίδιος ο Missett αφού ρώτησε τον μικρό Αθανασίου, αν θα ήθελε να τον ακολουθήσει στην Ιταλία ως υπηρέτης του, κι έλαβε αρνητική απάντηση από το μικρό που ήθελε να μείνει κοντά στην οικογένειά του, τον σύστησε ακολούθως στον Salt ως διερμηνέα τουρκικών και αραβικών. Ο μικρός Αθανασίου ίσως έμαθε την τουρκική γλώσσα στο τουρκοκρατούμενο, εκείνη την εποχή, νησί του, την Λήμνο. Την πληροφορία αυτή μας μετέφερε ο αρχαιολόγος-ερευνητής της Ακαδημίας Αθηνών και Λήμνιος, κος Χρήστος Μπουλώτης.
[iv] Άρθρο ανώνυμο στο The Quarterly review-October 1822, σελ. 75.
[v] D’Athanasi Giovani d’, A Brief Account of the Researches and Discoveries in Upper Egypt, made under the direction of Henry Salt Esq. , to which is added a detailed Catalogue of Mr.Salt’s collection of Egyptian Antiquities illustrated with twelve Engravings of some of the most interesting objects, and an Enumeration of those Articles purchased for the British Museum, John Hearne, London, 1836, σελ. 106.
[vi] D’Athanasi, ό.π., σελ. 109. Επίσης θα πρέπει να αναλογιστούμε το σημαντικότατο ρόλο των σχεδίων για μια ανασκαφή ειδικά εκείνη την περίοδο, όταν ακόμη η φωτογραφία δεν χρησιμοποιούταν σαν μέσο αποτύπωσης των ευρημάτων.
[vii] D’Athanasi, ό.π., σελ. 51.
[viii] Στον υπότιτλο του έργου του Αθανασίου που αναφέρεται στον κατάλογο των αρχαιοτήτων που πρόκειται να δημοπρατηθούν προβάλλεται και η πρόθεση του Βρετανικού Μουσείου να τις αγοράσει, “…and an enumeration of those articles purchased for the british museum”.
[ix] D’Athanasi, ό.π.
[x] Σημαντική είναι η συνδρομή του Αθανασίου στη συγγραφή του καταλόγου από τον Leigh Sotheby. Ο ρόλος του έλληνα ήταν να μεταβεί στην Αίγυπτο και να συλλέξει πληροφορίες για την ακριβή προέλευση των ευρημάτων, βλ. d’Athanasi, ό.π., σελ. 151.
[xi] Dawson W. R., Uphill E. P., Bierbrier M., Who was who in Egyptology, 3rd ed. London, 1995, λήμμα “Athanasi, Giovanni d’ ” σελ. 21.
[xii] D’Athanasi, ό.π., σελ. 125.
[xiii] Όπως έχει γίνει κατανοητό, η εποχή αυτή προηγείται χρονικά της δημιουργίας νόμων για την προστασία των αρχαιοτήτων στην Αίγυπτο. Μέσα από την εύνοια του Μωχάμετ Άλι και των γενικών προξένων της Γαλλίας και της Αγγλίας οι ευρωπαίοι προσπαθούν να αποσπάσουν ό,τι καλύτερo για τις προσωπικές τους συλλογές είτε για να τις πουλήσουν.
[xiv] Όπως όταν περιγράφει κάποιο αντικείμενο ή ακόμη κι ένα μνημείο, έναν τάφο για τα οποία δεν φροντίζει να δώσει σωστά τοπογραφικά δεδομένα ή περιγραφή που να βοηθά στην ταύτιση.
[xv] Bierbrier, ό.π., σελ. 21.
[xvi] Ο Ιωάννης Αθανασίου σε πολλά σημεία της αφήγησής του βρίσκεται σε θέση να υπερασπίζεται τον εργοδότη του Salt από διάφορους που τον κατηγορούν ή που προσπαθούν να τον εξαπατήσουν. Κατά τον Αθανασίου, ο Belzoni, βασικός συνεργάτης του Salt για τρία χρόνια, στάθηκε αχάριστος παραγνωρίζοντας ότι ο Salt ήταν η σωτηρία του, προσλαμβάνοντάς τον στην υπηρεσία του, ύστερα από την αποτυχία του ιταλού να κατασκευάσει το αρδευτικό σύστημα για το οποίο είχε δεσμευτεί στον Μωχάμετ Άλι. Ο Belzoni απαίτησε από τον Salt μια σαρκοφάγο που αυτός είχε ανακαλύψει και τελικώς πέτυχε να κερδίσει τη δυσμένεια του άγγλου ευγενή και διπλωμάτη και βέβαια την απόλυσή του, βλ. για το ίδιο θέμα Reeves Carl Nicholas, Wilkinson Richard H. The Complete Valley of the Kings-Tombs and Treasures of Egypt’s Greatest Pharaohs, London 1996, σελ. 60.
[xvii] D’Athanasi, ό.π., σελ. 89-90, όπου ο Αθανασίου αναφέρεται στην απαγόρευση εκ μέρους του κυβερνήτη των Θηβών, όπως χαρακτηριστικά λέει, προς τους άραβες της περιοχής του να συμμετέχουν σε ανασκαφές, που για τους φτωχούς άραβες ήταν ίσως ο μοναδικός πόρος επιβίωσης. Επίσης για τη διαμάχη Μαμελούκων και Μωχάμετ Άλι βλ. Hanotaux, Histoire de la Nation Egyptienne, vol. VI.
[xviii] Γράμμα από τις Θήβες στις 20 Ιουνίου 1829 του Jean-François Champollion στον αδελφό του Jacques-Joseph Champollion γνωστού και ως «Figeac»· D’Athanasi, ό.π., σελ. 81.
[xix] Γράμμα Champollion στον σχεδιαστή και υπεύθυνο συλλογών αιγυπτιακών αρχαιοτήτων του Λούβρου, L.-J.-J. Dubois, στις 27 Δεκεμβρίου 1829, όπου ο γάλλος αιγυπτιολόγος αναφερόμενος στο συγκεκριμένο άγαλμα λέει: «C’est ainsi que j’apporte au Louvre le plus beau bronze qui ait encore été découvert en Egypte…», βλ επίσης γράμμα του Champollion προς τον ιταλό αιγυπτιολόγο N. F. I. B. Rosellini στις 29 Ιανουαρίου 1830, όπου λέει χαρακτηριστικά ότι αγόρασε από τον «Iani» μια εκατοντάδα αντικειμένων μεταξύ των οποίων και το περίφημο άγαλμα της βασίλισσας Καρόμαμα, “J’avais disposé d’une partie (des fonds) à Alexandrie pour écrémer la collection du khodja Iani, qui s’est montré poli, obséquieux et doux comme un petit mouton. J’ai eu son beau bronze de la reine femme de Takellothis le Bubastite et une centaine d’autres pièces de premier choix pour mille talaris…”, πρβλ. επίσης Andreu G., Rutschowscaya M.-H., Ziegler Chr., Ancient Egypt at the Louvre, Paris 1997, σελ. 178 με κατατοπιστική παρουσίαση του συγκεκριμένου έργου.
[xx] D’Athanasi, ό.π., σελ. 10.
[xxi] D’Athanasi, ό.π., σελ. 11, επίσης για εκτενέστερη περιγραφή της αποστολής στο Abou Simbel βλ. Belzoni, ό.π., σελ. 211-213.
[xxii] D’Athanasi, ό.π., σελ. 23.
[xxiii] D’Athanasi, ό.π., σελ. 22, βλ. επίσης Belzoni, ό.π., σελ. 268-272.
[xxiv] D’Athanasi, ό.π., σελ.52.
[xxv] Reeves-Wilkinson, ό.π., σελ 168.
[xxvi] Reeves-Wilkinson, ό.π., σελ. 60.
[xxvii] Reeves-Wilkinson, ό.π., σελ. 115, επίσης Belzoni Giovanni Battista, Narrative of the operations and recent discoveries in Egypt and Nubia, London 1820, σελ. 228.
[xxviii] Reeves-Wilkinson, ό.π., σελ. 116-117, Belzoni, ό.π., σελ. 223-224.
[xxix] Reeves-Wilkinson, ό.π., σελ. 128-129, Belzoni, ό.π., σελ. 123-124.
[xxx] Reeves-Wilkinson, ό.π., σελ. 170-171, Belzoni, ό.π., σελ. 227.
[xxxi] Reeves-Wilkinson, ό.π., σελ.134, Belzoni, ό.π., σελ. 229-230.
[xxxii] Reeves-Wilkinson, ό.π., σελ. 137-138, Belzoni, ό.π., σελ. 230-237.
[xxxiii] Gabolde Marc, D’Akhenaton à Toutânkhamon, Lyon 1998, σελ. 143, σημ. 1132
[xxxiv] Για την συγκρότηση των μεγάλων ευρωπαικών συλλογών μεταξύ 1815-1830, βλ. Fiechter Jean-Jacques, La Moisson des Dieux, La constitution des grandes collections égyptiennes, 1994, Paris.
[xxxv] D’Athanasi, ό.π., β΄ μέρος κατάλογος, σελ. 153-261, βλ. επίσης Catalogue of the very magnificent and extraordinary collection of Egyptian antiquities the property of Giovanni d’Athanasi, πρόκειται για την δημοπρασία που θα ακολουθούσε τη Δευτέρα, 13 Μαρτίου 1837 και για έξι ημέρες, και ακόμη κατάλογος Βρετανικού Μουσείου James T.G.H., Davies W.V., Egyptian Sculpture, London 1984, σελ. 7, για τις συλλογές που πέρασαν στην κατοχή του Βρετανικού Μουσείου από την ίδρυσή του.
[xxxvi] Bierbrier, ό.π., σελ.21.
[xxxvii] Βιογραφικά στοιχεία για τους δύο δωρητές αντλούμε από τη διδακτορική διατριβή του Βασιλείου Ι. Χρυσικόπουλου με θέμα Histoire des Collections d’Antiquités Égyptiennes du Musée National d’Athènes, Lyon, 2001, ειδικότερα στο δεύτερο μέρος “Vie des Collectionneurs-Histoire des Collections”, σελ. 358-374.
[xxxviii] Ήδη από το 1837 ο Μωχάμεντ Άλι είχε ανακοινώσει τη θέση του στο να απαγορευτεί η συνεχιζόμενη καταστροφή των μνημείων και η εξαγωγή τους από την Άνω Αίγυπτο. Επίσης έδωσε οδηγίες ώστε να ιδρυθεί Μουσείο στην χώρα προκειμένου να διαφυλαχθούν οι αρχαιότητες. Βεβαίως η εκτελεστότητα αυτών των εντολών είναι αμφισβητήσιμη καθώς η εξαγωγή αρχαίων αντικειμένων συνεχίστηκε, βλ. εφημερίδα Times, 7 Φεβρουαρίου 1837.
[xxxix] Για σχετική αλληλογραφία των Hay και Wilkinson βλ. Bierbrier, ό.π., σελ. 21.


Δημοσιεύτηκε ως Βασίλης Ι. Χρυσικόπουλος, «Giovanni d’Athanasi, ο Λήμνιος (1798-1854). Ο ρόλος του στις ανακαλύψεις αρχαιοτήτων της Αιγύπτου κατά το πρώτο μισό του 19ου αιώνα», Αρχαιολογία και Τέχνες 87, Ιούνιος 2003, σελ. 76-83.